Կոռուպցիա, սահմանում, գնահատման ցուցիչներ
Կոռուպցիայի սահմանում
«Թրանսփարենսի Ինթերնեյշնլ» (ԹԻ) միջազգային հակակոռուպցիոն կազմակերպության սահմանման համաձայն` կոռուպցիան ի պաշտոնե տրված իշխանական լիազորությունների չարաշահումն է` անձնական օգուտ ստանալու նպատակով:
ԹԻ-ն նաև տարբերակում է կոռուպցիան «ըստ կանոնների» և «ընդդեմ կանոնների»: Առաջին դեպքում կաշառք է տրվում առավել բարեհաճ վերաբերմունքի արժանանալու նպատակով` մի բանի համար, որ կաշառք ստացողը պարտավոր է կատարել օրենքով սահմանված կարգով: Երկրորդ դեպքում կաշառքը տրվում է այնպիսի ծառայության համար, որը կաշառք ստացողը իրավունք չունի տրամադրելու:
Համաձայն «Կոռուպցիայի մասին քաղաքացիական իրավունքի կոնվենցիայի»՝ «կոռուպցիա» նշանակում է` ուղղակիորեն կամ անուղղակիորեն կաշառք կամ որևէ անհիմն օգուտ կամ այդպիսի օգուտի խոստում պահանջելը, առաջարկելը, տալը կամ ընդունելը, որը խախտում է կաշառք, անհիմն օգուտ կամ այդպիսի օգուտի խոստում պահանջողի կողմից ցանկացած պարտականության պատշաճ կատարումը կամ պահանջվող վարքագիծը:
Հայաստանում կոռուպցիայի մակարդակի գնահատականը
Հայաստանում կոռուպցիայի մակարդակի գնահատման նպատակով օգտագործում են առավել հանրահայտ և Հայաստանի իրական կյանքում օգտագործվող ցուցանիշների համակարգ: Դրանց մեծ մասը կիրառվում է ինչպես հակակոռուպցիոն ռազմավարության մշակման, երկրի ընդհանուր տնտեսական առաջընթացի նկարագրման, կառավարման արդյունավետության, այնպես էլ միջազգային կազմակերպությունների հետ համագործակցության ապահովման, կոռուպցիայի կրճատման նպատակով ստանձնած երաշխավորությունների կատարումը գնահատելու համար: Այս տեսանկյունից, առավել տարածվածը «Թրանսփարենսի Ինթերնեշնլի»՝ կոռուպցիայի ընկալման համաթիվն է: Համաթիվը տալիս է կոռուպցիայի հարաբերական աստիճանի տարեկան պատկերը՝ դասակարգելով պետություններն ըստ համաթվի արժեքների (0-10 միավորներ, որտեղ 0-ն առավել կոռումպացված է, 9-ը՝ չկոռումպացվածը):
2012 թվականին «Թրանսփարենսի Ինթերնեշնլը» վերանայեց համաթվի հաշվարկման համար օգտագործվող մեթոդաբանությունը։ Համաթիվը գնահատում է կոռուպցիայի մակարդակը հասարակական ընկալումներում: Համաթվի փոփոխության միջակայքն է 0-ից 100-ը: Որքան բարձր է գնահատականը, այնքան հասարակության ընկալումներում քիչ կոռումպացված է համարվում տվյալ երկիրը: ԹԻ-ի կողմից հաշվարկվող «Կոռուպցիայի ընկալման համաթիվը» (ԿԸՀ) գնահատում է պետության կառավարման այն առանձնահատկությունները, որոնք շաղկապված են կոռուպցիայի մակարդակի հետ և ունակ են բացատրել կոռուպցիայի աճի կամ նվազման պատճառները: Կոռուպցիայի ընկալման համաթվի ուսումնասիրության ենթարկված 180 երկիր ներառող ԿԸՀ դասակարգման 2020 թ. աղյուսակում Հայաստանը Հորդանանի և Սլովակիայի հետ կիսում է 60-ից 62-րդ տեղերը (2019 թ. ՀՀ-ն 42 միավորով 180 երկրների շարքում կիսում էր 77-ից 79-րդ տեղերը): Երկրի ԿԸՀ-ն 2012-ից 2018 թթ․, համապատասխանաբար, կազմել է 34-ից 35 միավոր, մինչդեռ 2018-ից 2020 թթ․ ընթացքում տեղի է ունեցել համաթվի կտրուկ աճ՝ 35-ից 49 միավորի շրջանակներում։
Համաշխարհային բանկի ինստիտուտի (ՀԲԻ) «Կոռուպցիայի վերահսկման համաթիվը» արտահայտում է հասարակական ընկալումները, թե որքանով են իշխանություններն իրենց դիրքն օգտագործում մասնավոր շահերի առաջխաղացման համար, որքանով են նրանք ընդգրկված խոշոր և փոքր չափի կոռուպցիայում, որքանով է «պետությունը գրավված» վերնախավերի և մասնավոր շահեր հետապնդող շրջանակների կողմից: Ըստ Համաշխարհային բանկի՝ Համաշխարհային կառավարման ցուցանիշների (2019 թվական)՝ «կոռուպցիայի վերահսկման համաթվի մասով» Հայաստանն ունի մոտ 50 տոկոսային միավոր (0-ն՝ ամենացածր ցուցանիշն է, իսկ 100-ը՝ ամենաբարձրը): 2017 թ. 32.69 տոկոսային միավորի նկատմամբ աճը կազմել է շուրջ 17 տոկոսային միավոր: Լրացուցիչ տեղեկությունների համար այցելեք։
2018 թ․-ից հետո հայաստանցիների հակակոռուպցիոն ընկալումների և վարքագծի փոփոխությունը գնահատելու նպատակով 2019-ին ԹԻ-ի պատվերով «Հետազոտական ռեսուրսների կովկասյան կենտրոն-Հայաստանի» (ՀՌԿԿ-Հայաստան) կողմից իրականացվել է Հայաստանի տնային տնտեսությունների շրջանում կոռուպցիայի վերաբերյալ հանրային կարծիքի հետազոտություն, որի արդյունքները ցույց են տվել, որ կոռուպցիան դեռևս շատ է մտահոգում հայաստանցիներին: Հարցման մասնակիցների 90%-ը կոռուպցիան համարել է լուրջ հիմնախնդիր Հայաստանի հանրային ոլորտի համար (36.5%-ը՝ չափազանց, 28.3%-ը՝ բավականին և 25.3%-ը՝ որոշ չափով), իսկ նրանց գերակշիռ մեծամասնությունը (81.4%) համամիտ է, որ կոռուպցիան չարիք է և այն պետք է վերացնել: Հարցվածների 43%-ը նշել է, որ կոռուպցիան առավել տարածված է միջին օղակի պաշտոնատար անձանց շրջանում, իսկ 26%-ի կարծիքով այն առավել հաճախ հանդիպում է ցածր օղակներում: Հարցվածների գրեթե կեսն այն կարծիքին է, որ Հայաստանում ամենակոռումպացված կառույցը դատարաններն են (49%): Դրանց հաջորդում են ԶԼՄ-ները (44%) և դատախազությունը (43%): Հարցվածների 75%-ը «բնավ չկոռումպացված» է համարել ՀՀ վարչապետին, իսկ 57%-ը՝ ՀՀ նախագահին՝ իր աշխատակազմով: Կոռուպցիայի հիմնական դրդապատճառների թվում հարցվածները մատնանշել են գործընթացն արագացնելը (26.7%), խնդրի լուծման օրինական տարբերակի բացակայությունը (16.1%), օրենքով սահմանված ավելի խոշոր վճարումներից խուսափելը (14.4%):
Հակակոռուպցիոն քաղաքականություն, ռազմավարություններ
Հայաստանում կոռուպցիայի դեմ պայքարի պետական քաղաքականությունն ամփոփվեց 2003 թ․ ընդունված ՀՀ առաջին հակակոռուպցիոն ռազմավարության մեջ, որը ընդունվեց ՀՀ կառավարության նոյեմբերի 6-ի թիվ 1522-Ն որոշմամբ: ՀՀ հակակոռուպցիոն ռազմավարությունը և դրա իրականացման 2003-2007 թթ. միջոցառումների ծրագիրը առավելապես կողմնորոշված էր դեպի կոռուպցիայի կանխարգելման միջոցառումների օրենսդրական դաշտի կատարելագործումը` կարևորելով կոռուպցիայի դեմ պայքարում հասարակության լայն մասնակցությունը և հակակոռուպցիոն միջոցառումների մոնիտորինգի դերը: Ընդհանուր առմամբ, հակակոռուպցիոն ռազմավարության 2003-2007 թթ. միջոցառումների ծրագրի շրջանակներում կոռուպցիայի կանխարգելման ուղղությամբ ընդունվեցին ավելի քան հիսուն օրենքներ և ենթաօրենսդրական ակտեր, վավերացվեցին կոռուպցիայի դեմ պայքարի միջազգային կարևորագույն կոնվենցիաներն ու համաձայնագրերը, երկիրն անդամակցեց կոռուպցիայի դեմ պայքարի ուղղությամբ միջազգային համագործակցությունն ապահովող ամենահեղինակավոր կազմակերպություններին:
2004 թ. հունվարին Հայաստանն անդամակցեց Կոռուպցիայի դեմ պայքարի պետությունների խմբին (ԳՐԵԿՈ)-ին, իսկ այնուհետ ստորագրեց և վավերացրեց Եվրոպայի խորհրդի «Կոռուպցիայի մասին» քրեական իրավունքի և «Կոռուպցիայի մասին» քաղաքացիական իրավունքի կոնվենցիաները:
Հայաստանը ներգրավվեց նաև Տնտեսական համագործակցության և զարգացման կազմակերպության (ՏԶՀԿ)՝ նախկին խորհրդային 8 երկրների համար նախաձեռնված «Ստամբուլի հակակոռուպցիոն գործողությունների պլան» ծրագրում: Այն կոչված է բարելավելու նշված երկրների հակակոռուպցիոն քաղաքականությունը միջազգային փորձագետների կողմից մշակված առաջարկությունների միջոցով: 2005 թ. ՀՀ-ն ստորագրել է ՄԱԿ «Կոռուպցիայի դեմ» կոնվենցիան, որը 2006 թ. վավերացվել է Ազգային ժողովի կողմից: Որպես կոնվենցիայի պահանջ՝ Հայաստանը ՄԱԿ Թմրամոլության և հանցավորության դեմ գրասենյակին է ներկայացնում ՄԱԿ «Կոռուպցիայի դեմ» կոնվենցիայի Հայաստանի ինքնագնահատման զեկույցները՝ վերջինիս կողմից նախապատրաստված հարցաշարերին համապատասխան:
Կոռուպցիայի դեմ պայքարի միջազգային կոնվենցիաների ընդունումը, ինչպես նաև հակակոռուպցիոն միջազգային նախաձեռնություններին անդամակցությունը կարևորագույն նախադրյալներ ձևավորեցին Հայաստանում հակակոռուպցիոն բարեփոխումների նախագծման և իրականացման համար։
Հայաստանի 2-րդ հակակոռուպցիոն ռազմավարությունը և միջոցառումների 2009-2012 թթ. ծրագիրն ընդունվել է 2009թ. հոկտեմբերի 8-ի ՀՀ կառավարության թիվ 1272-Ն որոշմամբ: Ծրագրի հիմնական նպատակը Հայաստանում կոռուպցիայի ընդհանուր մակարդակի էական կրճատումն էր, իսկ ակնկալվող հիմնական արդյունքներն էին կոռուպցիայի համակարգային բնույթի վերացումը, կոռուպցիայի տարածվածության աստիճանի նշանակալի սահմանափակումը, քաղաքացիներին մատուցվող հանրային ծառայությունների որակի բարելավումը, սոցիալական արդարության ընկալման բարելավումը, քաղաքական համակարգի կայունության ամրապնդումը, երկրի տնտեսական մրցունակության բարձրացումը: 2009-2012 թթ. հակակոռուպցիոն ռազմավարության իրականացման համար գործադրված ջանքերի շնորհիվ հնարավոր եղավ արձանագրել որոշ արդյունքներ: Այսպես, Համաշխարհային բանկի ինստիտուտի կողմից կիրառվող արդար կառավարման ցուցիչների շրջանակներում 2009-2012 թթ. ընթացքում կայուն աճել են իրավունքի գերակայության և ձայնի լսելիության ու հաշվետվողականության ցուցանիշները:
Հանրային ծառայության ոլորտում 2012 թ. հունվարի 1-ից ուժի մեջ է մտել «Հանրային ծառայության մասին» ՀՀ օրենքը, որը կանոնակարգեց հանրային ծառայողների իրավունքների ու պարտականությունների, հավաքագրման, առաջխաղացման և պաշտոնաթողության, վարքագծի և շահերի բախման միասնական սկզբունքները: Օրենքով ձևավորվեց բարձրաստիճան պաշտոնատար անձանց էթիկայի հանձնաժողովը և գործարկվեց բարձրաստիճան պաշտոնատար անձանց գույքի, եկամուտների ու փոխկապակցված անձանց հայտարարագրման էլեկտրոնային համակարգը: Կանոնակարգվեցին ՀՀ բարձրաստիճան պաշտոնատար անձանց էթիկայի, շահերի բախման դեպքերի վարույթի իրականացման կարգերը։ Բարձրաստիճան պաշտոնատար անձանց էթիկայի հանձնաժողովի գործունեության արդյունքների մասին լրացուցիչ տեղեկությունների համար այցելեք այստեղ:
2012 թ. ապրիլի 17-ին Հայաստանը միացավ «Բաց կառավարման գործընկերություն» նախաձեռնությանը: Բաց կառավարման գործընկերությունը ստեղծվել է 2011 թ․ սեպտեմբերի 20-ին 8 հիմնադիր երկրների (Բրազիլիա, Ինդոնեզիա, Մեքսիկա, Նորվեգիա, Ֆիլիպիններ, Հարավային Աֆրիկա, Միացյալ Թագավորություն, Ամերիկայի Միացյալ Նահանգներ) կողմից՝ թափանցիկ, հաշվետու և արդյունավետ կառավարում իրականացնելու նպատակով: Հայաստանը, միանալով այս նախաձեռնությանը, ստանձնել է մի շարք պարտավորություններ, որոնց շարքում են նաև հակակոռուպցիոն բարեփոխումներին միտված միջոցառումները: Մինչ օրս «Բաց կառավարման գործընկերության» շրջանակներում Հայաստանն ընդունել է 4 ազգային գործողությունների ծրագրեր։ ԲԿԳ ազգային ծրագրերի միջոցով շոշափելի բարեփոխումներ են իրականացվել տնտեսության կարևորագույն ոլորտներում՝ ապահովելու համար բաց կառավարման մարտահրավերները՝ հանրային ծառայությունների բարելավումը, հանրային ռեսուրսների առավել արդյունավետ կառավարումը, հանրային բարեվարքության խթանումը, հանրային վստահության բարելավումը:
ՀՀ կառավարության 2014 թ․ ապրիլի 10-ի թիվ 14-51 արձանագրային որոշմամբ հաստատված «Հանրային կառավարման համակարգում կոռուպցիայի դեմ պայքարի» հայեցակարգով սահմանվեցին հանրային կառավարման համակարգում հակակոռուպցիոն պայքարի խնդիրներն ու դրանց իրականացման ուղղությունը՝ այն է օրինավոր և բարեխիղճ հանրային ծառայողների դասի, արդյունավետ հանրային կառավարման, մասնակցային, թափանցիկ և հաշվետու կառավարման համակարգերի ձևավորումը։
Հայեցակարգով սահմանվեցին նաև հանրային կառավարման համակարգում հակակոռուպցիոն քաղաքականության իրականացման ինստիտուցիոնալ համակարգը, պատասխանատվության և քննության, հակակոռուպցիոն իրազեկման և կրթության, մոնիտորինգի և գնահատման համակարգի ոլորտներում հակակոռուպցիոն պայքարի կառուցակարգերը։
Վերոնշյալ հայեցակարգի հիմնադրույթներին համապատասխան, ՀՀ կառավարության 2015 թվականի սեպտեմբերի 25-ի թիվ 1141-Ն «Հայաստանի Հանրապետության հակակոռուպցիոն ռազմավարությունը և դրա իրականացման 2015-2018 թվականների միջոցառումների ծրագիրը հաստատելու մասին» որոշմամբ սահմանվեցին հակակոռուպցիոն քաղաքականության բարեփոխումների հիմնական ծրագրային նպատակներն ու խնդիրները։
Հակակոռուպցիոն 3-րդ ռազմավարական ծրագրի հիմնական նպատակը կոռուպցիայի դեմ պայքարի միջազգային չափանիշներն իրագործելու միջոցով Հայաստանում կոռուպցիայի պրոգրեսիվ և հետևողական նվազեցմանը նպաստելն էր, պետական կառավարման մարմինների նկատմամբ քաղաքացիների վստահության ամրապնդումն ու կոռուպցիայի նկատմամբ զրոյական հանդուրժողականության սկզբունքի խթանումը: Հակակոռուպցիոն ռազմավարությունն ուղղված էր բարեխիղճ և պատասխանատու պաշտոնյաների միջոցով կոռուպցիայի մակարդակի և տարածվածության նվազեցմանը, կոռուպցիայի դեմ պայքարին ուղղված գործընթացների նկատմամբ հանրային վստահության բարձրացմանը, հակակոռուպցիոն միջոցառումների իրականացման ընթացքում հանրության աջակցության ընդլայնմանը, ինչպես նաև կոռուպցիայի կանխարգելման առավել արդյունավետ և գործուն միջոցների կիրառմանը: ՀՀ հակակոռուպցիոն 3-րդ ռազմավարության հիմնական խնդիր էր սահմանված հանրային ծառայության ոլորտում կոռուպցիայի կանխարգելումը՝ կոռուպցիոն վարքագծի համար պատասխանատվության համարժեք միջոցների սահմանմանը, կոռուպցիոն վարքագծի դրսևորումների արդյունավետ քննությանը և հանրային վստահության բարձրացմանն ուղղված միջոցների համալիր կիրառումը:
Հակակոռուպցիոն երրորդ ռազմավարության գործողությունների ծրագրի իրականացման առավել նշանակալի արդյունքներ են՝
- 2017 թվականի հունիսի 9-ին ընդունված «Կոռուպցիայի կանխարգելման հանձնաժողովի մասին» օրենքը և հարակից օրենքներում փոփոխություններ և լրացումներ կատարելու մասին» օրենքների նախագծերի փաթեթը, որի համաձայն Հայաստանում 2019 թ․ ստեղծվեց անկախության երաշխիքներով օժտված հակակոռուպցիոն կանխարգելիչ մարմին:
- 2018 թվականի մարտի 23-ին ընդունված «Հանրային ծառայության մասին» ՀՀ նոր օրենքը, որով ամբողջությամբ վերանայվել է հանրային ծառայության համակարգը, բարեփոխվել են կոռուպցիայի կանխարգելման համակարգի կարևորագույն տարրեր հանդիսացող բարեվարքության համակարգի, շահերի բախման, անհամատեղելիության պահանջների, այլ սահմանափակումների, նվերների ընդունման արգելքի կառուցակարգերը, սահմանվել է գույքի, եկամուտների և շահերի հայտարարագրման սկզբունքորեն նոր համակարգ:
- 2017 թվականի հունիսի 9-ին ընդունված «Ազդարարման համակարգի մասին» և հարակից օրենքներում փոփոխություններ և լրացումներ կատարելու մասին ՀՀ օրենքների նախագծերի փաթեթը: Օրենսդրական փաթեթի շրջանակներում սահմանվել են ազդարարների պաշտպանության երաշխիքների, ինչպես նաև կոռուպցիոն դեպքերի բացահայտմանը, կոռուպցիոն դեպքեր բացահայտող մարմինների գործունեության արդյունավետության բարձրացմանը միտված գործուն կառուցակարգեր (անանուն հաղորդում ներկայացնելու մեխանիզմ): Միևնույն ժամանակ, վերը նշված օրենքի կենսագործումն ապահովելու նպատակով մշակվել և ՀՀ կառավարության 2018 թ․ մարտի 15-ի N 272-Ն և 2018 թ․ ապրիլի 12-ի N 439-Ն որոշումներով հաստատվել են «Ներքին և արտաքին ազդարարման դեպքում հաղորդումների հաշվառման և ձևակերպման օրինակելի ձևը, ինչպես նաև ազդարարին տրվող պաշտպանության միջոցների իրականացման ընթացակարգը» և «Ազդարարման միասնական էլեկտրոնային հարթակի տեխնիկական նկարագիրը և վարման կարգը»:
- 2018 թվականի մարտի 23-ին ընդունված «Քաղաքացիական ծառայության մասին» ՀՀ նոր օրենքը, որի պահանջների գործնական իրացման արդյունքում ընդլայնվել են քաղաքացիական ծառայության համակարգում ներառվող հանրային ծառայության ոլորտները, այն դարձել է առավել արժանիքահենք և մրցունակ, ձևավորվել է քաղաքացիական ծառայության կառավարման նոր կառույցը՝ ՀՀ վարչապետի աշխատակազմի քաղաքացիական ծառայության գրասենյակը՝ նոր գործառույթներով ու լիազորությունների շրջանակով:
- Պետական կառավարման համակարգի թափանցիկության, մասնակցային գործընթացին հասարակության ներգրավվման և հաշվետվողականության ապահովման նպատակով ստեղծվել է նորմատիվ իրավական ակտերի նախագծերի հրապարակման միասնական կայք՝ www.e-draft.am։ «Նորմատիվ իրավական ակտերի մասին» օրենքի պահանջներին համահունչ` ՀՀ կառավարության 2018 թ․ հոկտեմբերի 10-ի «Հանրային քննարկումների կազմակերպման և անցկացման կարգը սահմանելու և Հայաստանի Հանրապետության կառավարության 2010 թ․ մարտի 25-ի N 296-Ն որոշումն ուժը կորցրած ճանաչելու մասին» N 1146-Ն որոշմամբ սահմանվել է հանրային քննարկումների կազմակերպման և անցկացման նոր կարգը՝ հիմքում ունենալով հրապարակայնության, մատչելիության, թափանցիկության և հանրային հաշվետվողականության սկզբունքները: Ներդրվել են մասնակցային գործընթացի ապահովման էլեկտրոնային մի շարք առանձին գործիքներ, ինչպիսիք են www.e-request.am , www.e-hotline.am , www.e-license.am, www.e-petition.am և այլ կայքերը:
- 2016 թվականի դեկտեմբերի 16-ին ընդունված «ՀՀ քրեական օրենսգրքում լրացում կատարելու մասին» ՀՀ օրենքը, որի արդյունքում քրեականացվել է ապօրինի հարստացումը:
- 2017 թվականի հունիսի 9-ին ընդունված «Քրեական օրենսգրքում լրացումներ և փոփոխություններ կատարելու մասին» և «Վարչական իրավախախտումների վերաբերյալ ՀՀ օրենսգրքում լրացումներ կատարելու մասին» ՀՀ օրենքներով քրեական և վարչական պատասխանատվություն է սահմանվել, համապատասխանաբար, հայտարարագրերը Բարձրաստիճան պաշտոնատար անձանց էթիկայի հանձնաժողով դիտավորությամբ չներկայացնելու, հայտարարագրերում կեղծ տվյալ ներկայացնելու կամ հայտարարագրման ենթակա տվյալը թաքցնելու և հայտարարագրերը սահմանված ժամկետներում չներկայացնելու կամ հայտարարագրերի լրացման նկատմամբ ներկայացվող պահանջների կամ ներկայացման կարգի խախտմամբ ներկայացնելու կամ հայտարարագրերում անզգուշությամբ սխալ կամ ոչ ամբողջական տվյալ ներկայացնելու համար:
Այսպիսով, հակակոռուպցիոն 3-րդ ռազմավարության և գործողությունների 2015-2018 թթ․ միջոցառումների ծրագրի իրականացման հիմնական արդյունքներն օրենսդրական նոր կարգավորումների ու հակակոռուպցիոն հայեցակարգով սահմանված դրույթներին համապատասխան կոռուպցիայի կանխարգելման ժամանակակից համակարգի ձևավորումն էր։
ՏՀԶԿ հակակոռուպցիոն ցանցի Ստամբուլյան հակակոռուպցիոն գործողությունների ծրագրի 4-րդ փուլի «Հայաստանի վերաբերյալ» 2018 թվականի գնահատման զեկույցը նույնպես նշում է, որ «2015-2018 թթ․ ընթացքում Հայաստանն ընդունել է հանրային ծառայության և հանրային ծառայության բարեվարքության համապարփակ իրավական շրջանակ, այդ թվում՝ էթիկայի և շահերի բախման հարցերին առնչվող իրավական կարգավորումներ, քրեականացրել է ազդեցությունը շահադիտական նպատակով օգտագործելը և ապօրինի հարստացումը, նախաձեռնել է ազդարարների պաշտպանության և Կոռուպցիայի կանխարգելման հանձնաժողովի մասին օրենքները, լրամշակվել են գույքի հայտարարագրմանն ու պետական գնումներին առնչվող իրավական կարգավորումները։ Ռազմավարության գրանցված արդյունքները մանրամասն ներկայացված են այստեղ:
Հակակոռուպցիոն բարեփոխումների 4-րդ ռազմավարության և միջոցառումների 2019-2022 թթ․ ծրագիրը ՀՀ կառավարությունը հաստատեց 2019 թ․ հոկտեմբերի 3-ի թիվ 1332-Ն որոշման հավելված 1-ով: Ռազմավարության հիմնական նպատակն է «կոռուպցիայի դեմ պայքարի ոլորտում ՀՀ Կառավարության հռչակած հայեցակարգային կանխադրույթների ու սկզբունքների հետևողական կենսագործումը, այդ թվում՝ կոռուպցիան ծնող պատճառների վերհանումը և դրանց վերացումը, կոռուպցիայի նկատմամբ հասարակության և հանրային ծառայողների անհանդուրժողական վերաբերմունքի սերմանումը և տարածումը, կոռուպցիայի համատարած և շարունակական նվազեցումը»։
Ռազմավարությունը նախանշում է հիմնական նպատակից բխող հետևյալ խնդիրների իրականացումը՝
- հակակոռուպցիոն ինստիտուցիոնալ համակարգի վերափոխումը և զարգացումը,
- վարչական կոռուպցիայի հաղթահարումը՝ ոլորտային կոռուպցիոն ռիսկերի վերհանման և դրանց նվազեցման, էլեկտրոնային ժողովրդավարության գործիքների ներդրման ու շարունակական կատարելագործման միջոցով,
- հանրային ծառայողի օրինավոր և բարեխիղճ կերպարի ձևավորումը՝ հաշվետվողականության, թափանցիկության և բարեվարքության ապահովման համապատասխան կառուցակարգերի ներդրմամբ,
- ոլորտային իրավական կարգավորումների պարզեցումը և հստակեցումը, կարգավորման ազդեցության գնահատման ինստիտուտի դերի բարձրացումը,
- բիզնեսի և քաղաքականության տարանջատման հստակ սահմանների ապահովումը, տնտեսական գործունեության ազատության ու ազատ տնտեսական մրցակցության ապահովումը և երաշխավորումը,
- կոռուպցիոն իրավախախտումների համար պատասխանատվության անխուսափելիության սկզբունքի իրացման երաշխավորումը, օրենսդրության շարունակական կատարելագործումը, այդ թվում՝ կոռուպցիոն հանցագործությունների ցանկի օրենքով սահմանման միջոցով,
- ապօրինի ծագում ունեցող գույքի բռնագանձմանն ուղղված կառուցակարգերի սահմանումը և ներդրումը, միջազգային չափանիշներին դրանց համապատասխանության ապահովումը, միջազգային համագործակցության ամրապնդումը,
- հանրային կրթության և իրազեկման միջոցով կոռուպցիայի նկատմամբ ժխտողական վերաբերմունքի սերմանումը՝ ներառյալ ազդարարման ինստիտուտի նկատմամբ վերաբերմունքի փոփոխման միջոցով, պահանջատեր քաղաքացու ձևավորումը,
- մոնիթորինգի արդյունավետ մեխանիզմի արդյունքում՝ ժամանակավրեպ միջոցառումների արդիականացման միջոցով կոռուպցիայի դեմ պայքարի արդյունավետության բարձրացումը:
Հակակոռուպցիոն 4-րդ ռազմավարության գործողությունների 2019-2022 թթ․ միջոցառումների ծրագրերի արդյունքները, ըստ գործողությունների ծրագրի ամենամյա արդյունքների, ներկայացվում են հակակոռուպցիոն խորհրդի քննարկման և հրապարակվում են ՀՀ վարչապետի աշխատակազմի պաշտոնական www.gov.am կայքում և հակակոռուպցիոն մոնիթորինգի www.anti-corruption.gov.am պլատֆորմում:
Հակակոռուպցիոն ինստիտուցիոնալ համակարգի վերափոխում և զարգացում
Հակակոռուպցիոն քաղաքականության մշակման և իրականացման մարմիններ
Հայաստանում կոռուպցիայի դեմ պայքարի, կոռուպցիայի հաղթահարման ուղղությամբ նախանշվող առաջնահերթությունների և առաջարկվող լուծումների քննարկումների, ինչպես նաև հակակոռուպցիոն քաղաքականությունների, ծրագրերի և իրավական ակտերի նախագծերի վերաբերյալ դիրքորոշումների հստակեցման նպատակով դեռևս ՀՀ նախագահի 2004 թ․ հունիսի 1–ի հրամանագրով ստեղծվեց կոռուպցիայի դեմ պայքարի խորհուրդը: Նշված խորհրդի գործունեությունը դադարեց 2015 թ․ մարտի 3-ի ՀՀ նախագահի «Կոռուպցիայի դեմ պայքարի խորհուրդ ստեղծելու մասին» նոր հրամանագրով: ՀՀ կառավարության 2015 թ․ փետրվարի 19-ի թիվ 165-Ն «Կոռուպցիայի դեմ պայքարի խորհուրդ և փորձագիտական հանձնախումբ ստեղծելու, խորհրդի կազմը, խորհրդի, փորձագիտական հանձնախմբի և ՀՀ Կառավարության աշխատակազմի հակակոռուպցիոն ծրագրերի մոնիթորինգի բաժնի գործունեության կարգը հաստատելու մասին» որոշմամբ ձևավորվեց կոռուպցիայի դեմ պայքարի նոր խորհուրդ (այսուհետ՝ Կոռուպցիայի դեմ պայքարի խորհուրդ): ՀՀ վարչապետի 2019 թ․ հունիսի 24-ի թիվ 808-Ն «հակակոռուպցիոն քաղաքականության խորհուրդ ստեղծելու, խորհրդի կազմը և գործունեության կարգը, խորհրդի կազմում ներգրավվող հասարակական կազմակերպությունների մրցույթի և ռոտացիայի կարգը հաստատելու մասին» որոշումով ստեղծեց hակակոռուպցիոն քաղաքականության խորհուրդ և սահմանվեց խորհրդի նոր կազմ։ Խորհրդի հիմնական նպատակը կոռուպցիայի դեմ պայքարի, կոռուպցիայի հաղթահարման ուղղությամբ նախանշվող առաջնահերթությունների և առաջարկվող լուծումների քննարկումն է, ինչպես նաև կոռուպցիայի կանխարգելմանը նպաստող քաղաքականությունների, ծրագրերի և իրավական ակտերի նախագծերի վերաբերյալ դիրքորոշում հայտնելը։
Հակակոռուպցիոն քաղաքականության խորհրդի կազմում ընդգրկված են ՀՀ վարչապետը (խորհրդի նախագահ), ՀՀ փոխվարչապետը (ոլորտը համակարգող) ՀՀ վարչապետի աշխատակազմի ղեկավարը, ՀՀ արդարադատության նախարարը, ՀՀ արդարադատության նախարարի տեղակալը (ոլորտը համակարգող), Բարձրագույն դատական խորհրդի նախագահը (համաձայնությամբ), Վճռաբեկ դատարանի նախագահը (համաձայնությամբ)», ՀՀ գլխավոր դատախազը (համաձայնությամբ), Կոռուպցիայի կանխարգելման հանձնաժողովի նախագահը (համաձայնությամբ), Մարդու իրավունքների պաշտպանը (համաձայնությամբ) ՀՀ Ազգային ժողովի պետական-իրավական հանձնաժողովի նախագահը (համաձայնությամբ), ՀՀ Ազգային ժողովի մարդու իրավունքների պաշտպանության և հանրային հարցերի մշտական հանձնաժողովի նախագահը (համաձայնությամբ)», ՀՀ Ազգային ժողովի խմբակցություններից մեկական ներկայացուցիչ (համաձայնությամբ,) քաղաքացիական հասարակության կազմակերպությունների հինգ ներկայացուցիչ (համաձայնությամբ)՝ մրցույթային կարգով։
Խորհուրդը խորհրդակցական մարմին է։ Խորհրդի նախագահը և անդամները խորհրդի աշխատանքներին մասնակցում են հասարակական հիմունքներով: Խորհրդի կազմակերպատեխնիկական աշխատանքների իրականացումն ապահովում է ՀՀ արդարադատության նախարարության հակակոռուպցիոն քաղաքականության և մոնիտորինգի վարչությունը։ Խորհրդի հիմնական գործառույթն է հակակոռուպցիոն ռազմավարությունների և դրանց հիման վրա մշակված ոլորտային ծրագրերի, հակակոռուպցիոն ռազմավարություններից և ՀՀ ստանձնած համապատասխան միջազգային պարտավորություններից բխող միջոցառումների իրականացման գործընթացների, ինչպես նաև հակակոռուպցիոն քաղաքականությանն առնչվող իրավական ակտերի, ծրագրերի կատարողականների և մոնիթորինգի արդյունքների, կոռուպցիայի դեմ պայքարի ոլորտում ներգրավված միջազգային կազմակերպությունների հետ համագործակցության ընթացքի քննարկումը։ Խորհրդի նիստի ընթացքում քննարկված հարցերի վերաբերյալ տեղեկատվությունը հրապարակվում է www.gov.am կայքում և www.anti-corruption.gov.am պլատֆորմում:
ՀՀ վարչապետի 2018 թ. հունիսի 11-ի N 704-Լ որոշմամբ ՀՀ արդարադատության նախարարությունը հանդիսանում է հակակոռուպցիոն ռազմավարության մշակման, հակակոռուպցիոն ոլորտի միջազգային պարտավորությունների կատարման ապահովման և համակարգման և հակակոռուպցիոն ոլորտի ռազմավարության և միջոցառումների կատարման նկատմամբ մոնիթորինգի (մշտադիտարկման) իրականացման պատասխանատու պետական կառավարման մարմինը։ Վերոնշյալ խնդիրների լուծման նպատակով նախարարությանն են վերապահված՝ «23) հակակոռուպցիոն ռազմավարության մշակումը, հակակոռուպցիոն ոլորտի միջազգային պարտավորությունների կատարումից բխող միջոցառումների իրականացումը և համակարգումը, հակակոռուպցիոն ոլորտի միջազգային կազմակերպությունների հետ համագործակցությունը, 23.1) հակակոռուպցիոն ոլորտի ռազմավարության և միջոցառումների կատարման նկատմամբ մոնիթորինգի (մշտադիտարկման) իրականացման» գործառույթները։ Այս գործառույթները նախարարությունը իրականացնում է «3.1) հակակոռուպցիոն քաղաքականության մշակման և մոնիթորինգի վարչություն» մասնագիտական ստորաբաժանման ուժերով։ Հակակոռուպցիոն քաղաքականության մշակման և մոնիթորինգի վարչության խնդիրներն են՝ 1) հակակոռուպցիոն ռազմավարության մշակման և իրականացման ապահովումը, 2) հակակոռուպցիոն ոլորտի միջազգային պարտավորությունների կատարման ապահովումը և համակարգումը, 3) հակակոռուպցիոն ռազմավարության միջոցառումների և միջազգային պարտավորությունների կատարման նկատմամբ մշտադիտարկման իրականացումը, 4) հակակոռուպցիոն քաղաքականության խորհրդի քարտուղարության աշխատանքների իրականացումը: Վարչության նպատակների, խնդիրների, գործառույթների ու իրավասությունների շրջանակին մանրամասն կարող եք ծանոթանալ այստեղ կամ այստեղ։
Կոռուպցիայի կանխարգելման ինստիտուցիոնալ մարմիններ
Կոռուպցիայի կանխարգելման հանձնաժողով։ Կոռուպցիայի կանխարգելման հանձնաժողովները սովորաբար հանդես են գալիս որպես բարձրաստիճան պաշտոնատար անձանց վարքագծի կանոնների, շահերի բախման իրավիճակների կանխարգելման ու վերացման արտաքին մարմիններ։ Կոռուպցիայի կանխարգելման հանձնաժողովները գործում են որպես բարձրաստիճան պաշտոնատար անձանց էթիկայի հանձնաժողովներ, քանի որ պաշտոնյաների այդ խմբի համար բացակայում են հանրային ծառայության առանձին տեսակները։ Միաժամանակ, հանրային պաշտոն զբաղեցնող անձանց անհամատեղելիության պահանջների, այլ սահմանափակումների, նվերների ընդունման արգելքի խախտումները և շահերի բախման իրավիճակները, ի տարբերություն հանրային ծառայողների ստորին օղակների, այդ պաշտոնյաների կողմից կարող են ստեղծել լուրջ տնտեսական և քաղաքական հետևանքներ։ Այդ իսկ պատճառով կոռուպցիայի կանխարգելման հանձնաժողովները, որպես ինստիտուցիոնալ կառույցներ, իրականացնում են ինչպես հանրային պաշտոն զբաղեցնող առանձին խումբ անձանց համար էթիկայի հանձնաժողովների գործառույթներ, այնպես էլ՝ հանդես են գալիս որպես կոռուպցիայի կանխարգելման և բարեվարքության համակարգի մեթոդական ղեկավարման ու խորհրդատվական մարմիններ՝ իրականացնելով բարեվարքության համակարգի հարցերով համակարգման գործառույթներ։
Ուստի 2017 թ․ ընդունված «Կոռուպցիայի կանխարգելման հանձնաժողովի մասին» ՀՀ օրենքը հանձնաժողովի ձևավորման համար սահմանել է գործունեության սկզբունքներ և անկախության բարձր երաշխիքներ։ Մասնավորապես, կոռուպցիայի կանխարգելման հանձնաժողովը, ի տարբերություն նախկինում գործող Բարձրաստիճան պաշտոնատար անձանց էթիկայի հանձնաժողովի, գործելու է կոլեգիալության, ֆինանսական ինքնուրույնության, հանրային հաշվետվողականության և թափանցիկության, համագործակցության և քաղաքական չեզոքության սկզբունքների հիման վրա: Այն հաշվետու է լինելու Ազգային ժողովին։ Հանձնաժողովը կազմված է հինգ անդամից` նախագահ և չորս անդամ: Հանձնաժողովի անդամների պաշտոններն ինքնավար պաշտոններ են: Հանձնաժողովի անդամներին «Ազգային ժողովի կանոնակարգ» սահմանադրական օրենքով սահմանված կարգով նշանակում է Ազգային ժողովը՝ վեց տարի ժամկետով, բացառությամբ Հանձնաժողովի առաջին կազմի անդամների նշանակման դեպքերի:
Հանձնաժողովն իր կազմից Հանձնաժողովի անդամի լիազորությունների ժամկետով ընտրում է Հանձնաժողովի նախագահ: Հանձնաժողովի ինքնավար մարմնի կարգավիճակը պահանջում է նաև վերջինիս ձևավորման մրցույթային կարգի և ձևավորման նոր կառուցակարգերի սահմանում։ ՀՀ հակակոռուպցիոն ռազմավարությունը Հանձնաժողովի անկախության ապահովման նպատակով կարևորել է ոչ միայն Հանձնաժողովի անդամների նշանակման, այլև պաշտոնեական լիազորությունների դադարեցման անկախ կառուցակարգերի սահմանումը: Չնայած կոռուպցիայի կանխարգելման հանձնաժողովի առաջին կազմը, հրատապ կազմավորման օբյեկտիվ անհրաժեշտությունից ելնելով, ձևավորվել է «Ազգային ժողովի կանոնակարգ» սահմանադրական օրենքով սահմանված կարգով՝ կառավարության, Ազգային ժողովի խմբակցությունների, Բարձրագույն դատական խորհրդի առաջադրած մեկական թեկնածուներից՝ 6 տարի, 4 տարի և 3 տարի պաշտոնավարման ժամկետներով, այդուհանդերձ, օրենսդրական փոփոխությունների արդյունքում հանձնաժողովի անդամի թափուր տեղի համալրումը Կոռուպցիայի կանխարգելման հանձնաժողովի մասին օրենքով կիրականացվի մրցույթային հիմունքներով՝ ԱԺ նախագահի կողմից ձևավորված մրցութային խորհրդի կողմից:
Հանձնաժողովի ֆունկցիոնալ արդյունավետության ապահովման տեսանկյունից զգալիորեն ընդլայնվել են Հանձնաժողովի գործառույթները՝ 2017 թ․ առկա 5-ի փոխարեն վերջինիս վերապահվել է կոռուպցիայի կանխարգելմանը և հակակոռուպցիոն կրթության ապահովմանն ուղղված 13 գործառույթ: 2020 թ․ վերջի դրությամբ կոռուպցիայի կանխարգելման մասին ՀՀ օրենքով հանձնաժողովը օժտված է հետևյալ գործառույթների իրականացմամբ, մասնավորապես,
«1) պետական պաշտոն զբաղեցնող անձանց, համայնքների ղեկավարների, նրանց տեղակալների, Երևան համայնքի վարչական շրջանների ղեկավարների, նրանց տեղակալների պաշտոն զբաղեցնող անձանց կողմից «Հանրային ծառայության մասին» Հայաստանի Հանրապետության օրենքով սահմանված անհամատեղելիության պահանջների և այլ սահմանափակումների պահպանմանը հետևելը,
1.1) պետական պաշտոն զբաղեցնող անձանց (բացառությամբ պատգամավորի, դատավորի, Բարձրագույն դատական խորհրդի անդամի, դատախազի, քննիչի), համայնքների ղեկավարների, նրանց տեղակալների, Երևան համայնքի վարչական շրջանների ղեկավարների, նրանց տեղակալների պաշտոն զբաղեցնող անձանց վարքագծի կանոնների և իրավիճակային շահերի բախման կարգավորումների պահպանմանը հետևելը,
1.2) հանրային պաշտոն և հանրային ծառայության պաշտոն զբաղեցնող անձանց վարքագծի սկզբունքների մեկնաբանման, ինչպես նաև հանրային ծառայողի վարքագծի տիպային կանոնների պահպանման միասնականությունն ապահովելը,
2) հայտարարագրման գործընթացը կանոնակարգելը, հայտարարագրերը ստուգելն ու վերլուծելը,
3) օրենքով սահմանված անհամատեղելիության պահանջների և այլ սահմանափակումների կիրառման միասնականությունն ապահովելը,
4) կոռուպցիայի դեմ պայքարին առնչվող քաղաքականության մշակմանը մասնակցելը,
5) իր մշակած հակակոռուպցիոն ծրագրերի և միջոցառումների կատարման նկատմամբ մոնիտորինգ իրականացնելը և դրանց վերաբերյալ իրավասու մարմիններ առաջարկություններ ներկայացնելը,
6) «Հանրային ծառայության մասին» ՀՀ օրենքով սահմանված դեպքերում և կարգով պետական պաշտոններում նշանակման ենթակա անձանց բարեվարքության վերաբերյալ խորհրդատվական բնույթի եզրակացություններ ներկայացնելը, որոնք ենթակա չեն հրապարակման,
7) օրենքով սահմանված դեպքերում ու կարգով Բարձրագույն դատական խորհրդի անդամների թեկնածուների, Սահմանադրական դատարանի դատավորների թեկնածուների, դատավորների թեկնածուների հավակնորդների, ինչպես նաև օրենքով սահմանված այլ դեպքերում բարեվարքության վերաբերյալ խորհրդատվական եզրակացություններ ներկայացնելը, որոնք ենթակա չեն հրապարակման,
8) «Ապօրինի ծագում ունեցող գույքի բռնագանձման մասին» ՀՀ օրենքով սահմանված դեպքում նույն օրենքով սահմանված հայտարարագիրը վերլուծելը»։
ՀՀ կառավարության «Հայաստանի Հանրապետության հակակոռուպցիոն ռազմավարությունը և դրա իրականացման 2019-2022 թվականների միջոցառումների ծրագիրը հաստատելու մասին» 2019 թ․ հոկտեմբերի 3-ի թիվ 1333-Ն որոշման հավելված 1-ով հաստատված հակակոռուպցիոն ռազմավարության 68-րդ կետով նախատեսվում է Կոռուպցիայի կանխարգելման հանձնաժողովին օրենքով վերապահված գործառույթներից զատ վերապահել նաև հետևյալ գործառույթները.
- իրավական ակտերի և դրանց նախագծերի հակակոռուպցիոն կարգավորման ազդեցության գնահատման իրականացումը,
- հակակոռուպցիոն կրթական ծրագրերի մշակումը և իրականացման համակարգումը,
- հակակոռուպցիոն ոլորտում հանրային իրազեկվածության բարձրացմանն ուղղված ծրագրերի մշակումը և դրանց իրականացման համակարգումը,
- պետական պաշտոն զբաղեցնող անձանց, համայնքների ղեկավարների, նրանց տեղակալների, Երևան համայնքի վարչական շրջանների ղեկավարների, նրանց տեղակալների պաշտոնեական պարտականություններով պայմանավորված նվերների կանոնների պահպանման միասնականության ապահովումը, այդ թվում՝ նվերների միասնական հրապարակային ռեեստրի վարման միջոցով,
- բարեվարքության հարցերով կազմակերպիչների աշխատանքների համակարգումը:
Ազգային ժողովի ընտրական բարեփոխումների աշխատանքային խմբի կողմից մշակված «Կուսակցությունների մասին» ՀՀ սահմանադրական օրենքում և հարակից օրենքներում փոփոխություններ և լրացումներ կատարելու մասին» օրենքների փաթեթով, կանոնակարգվել են կուսակցությունների գործունեության ֆինանսավորման թափանցիկության հարցերը, որի արդյունքում նախատեսվում է կուսակցությունների ֆինանսական միջոցների աղբյուրների և ծախսերի, ինչպես նաև գույքի վերաբերյալ հաշվետվության հրապարակում և կոռուպցիայի կանխարգելման հանձնաժողովին հաշվետվության ներկայացում։
Նույն օրենքով սահմանված է Կոռուպցիայի կանխարգելման հանձնաժողովի կողմից կուսակցության տարեկան հաշվետվության ստուգումը, նպատակային ֆինանսավորման միջոցների օգտագործման նկատմամբ վերահսկողության իրականացնումը, պետական նպատակային ֆինանսավորումը տրամադրելու հիմքերի առկայության կամ բացակայության մասին որոշման ընդունումը, բանկային ավանդից կամ կուսակցության հիմնադրած զանգվածային լրատվության միջոցի կամ հրատարակչական կազմակերպության գործունեությամբ ստացված և կուսակցությանը փոխանցված եկամտի մասին տեղեկատվության ստուգումը, ինչպես նաև կուսակցությունների տարեկան հաշվետվությունների աուդիտի կազմակերպման գործառույթները։ «Կուսակցությունների մասին» ՀՀ սահմանադրական օրենքում փոփոխություններ և լրացումներ կատարելու մասին օրենքը ընդունվել է ԱԺ-ի կողմից 2020 թ․ դեկտեմբերի 29-ի թիվ ՀՕ-1-Ն օրենքով, կոռուպցիայի կանխարգելման հանձնաժողովին վերաբերելի դրույթները ուժի մեջ են մտնում 2022 թ․ հունվարի 1-ից։
Կուսակցությունների մասին սահմանադրական օրենքում, ինչպես նաև հարակից մի շարք օրենքներում օրենսդրական փոփոխությունների արդյունքում «Կոռուպցիայի կանխարգելման հանձնաժողովի մասին» օրենքում լրացումներ կատարելու մասին 2021 թ․ մայիսի 7-ին ընդունված ՀՕ-208-Ն օրենքով Հանձնաժողովին վերապահված գործառույթներն ավելացվում են նաև «10) «Հայաստանի Հանրապետության ընտրական օրենսգիրք» սահմանադրական օրենքով սահմանված դեպքերում և կարգով նախընտրական հիմնադրամներ կատարվող նվիրատվությունների, ծախսերի և դրանց հաշվարկման նկատմամբ վերահսկողության իրականացման, 11) «Հանրաքվեի մասին» սահմանադրական օրենքով սահմանված դեպքերում և կարգով քարոզչության ֆինանսավորման հիմնադրամներ կատարվող նվիրատվությունների, ծախսերի և դրանց հաշվարկման նկատմամբ վերահսկողության իրականացման, 12) «Տեղական հանրաքվեի մասին» օրենքով սահմանված դեպքերում և կարգով քարոզչության ֆինանսավորման հիմնադրամներ կատարվող նվիրատվությունների, ծախսերի և դրանց հաշվարկման նկատմամբ վերահսկողության իրականացման» գործառույթներով։ Կոռուպցիայի կանխարգելման հանձնաժողովի թվարկված նոր գործառույթներն ուժի մեջ կմտնեն 2023 թ․ հունվարի 1-ից։
Պետական ծառայության առանձին տեսակների և համայնքային ծառայողների էթիկայի հանձնաժողովներ։ Մինչև 2018 թ․ «Հանրային ծառայության մասին» ՀՀ օրենքով էթիկայի հանձնաժողովները ձևավորվում էին յուրաքանչյուր պետական և տեղական ինքնակառավարման մարմիններում։ Բարեփոխումների արդյունքում 2018 թ․-ից «Հանրային ծառայության մասին» ՀՀ օրենքը էթիկայի առանձին հանձնաժողովների ստեղծումը նախատեսում է «պետական ծառայության առանձին տեսակների և համայնքային ծառայության համար»։ «Հանրային ծառայության մասին» ՀՀ օրենքը սահմանում է նաև էթիկայի հանձնաժողովի գործառույթները՝ «Հանրային ծառայողների էթիկայի հանձնաժողովները քննում և լուծում են հանրային ծառայողների անհամատեղելիության պահանջների, այլ սահմանափակումների, վարքագծի կանոնների խախտումների և իրավիճակային շահերի բախման դեպքերի վերաբերյալ դիմումները, ինչպես նաև հանրային ծառայողների անհամատեղելիության պահանջների, այլ սահմանափակումների, վարքագծի կանոնների խախտումների, ինչպես նաև շահերի բախման իրավիճակների կանխարգելմանն ու վերացմանն ուղղված առաջարկություններ են ներկայացնում իրավասու մարմին կամ պաշտոնատար անձին»:
«Քաղաքացիական ծառայության մասին» ՀՀ օրենքը սահմանում է քաղաքացիական ծառայողների էթիկայի հանձնաժողովի ձևավորման պայմանները, կազմը և գործունեության պահանջները։ Քաղաքացիական ծառայողների էթիկայի հանձնաժողովի կազմում ընդգրկվելու համար համապատասխան մարմինների գլխավոր քարտուղարները քաղաքացիական ծառայության տեղեկատվական հարթակում լրացնում են համակարգող փոխվարչապետի սահմանած պահանջները բավարարող երկու քաղաքացիական ծառայողի թեկնածություն»:
ՀՀ հակակոռուպցիոն ռազմավարության և 2019-2022 թթ․ միջոցառումների ծրագրի իրականացման 2020 թ․ արդյունքների տարեկան զեկույցի համաձայն «2020 թ․ հոկտեմբերի 1-ից գործարկվել է քաղաքացիական ծառայության տեղեկատվական հարթակը, և պետական մարմիններում էլեկտրոնային եղանակով էթիկայի հանձնաժողովի ձևավորման նպատակով իրականացվում է քաղաքացիական ծառայողներին քաղաքացիական ծառայության տեղեկատվական հարթակում էթիկայի հանձնաժողովի անդամի թեկնածուների ցանկում ընդգրկելու գործընթացը, իսկ մինչև էլեկտրոնային հարթակի գործարկումը՝ էթիկայի հանձնաժողովը ձևավորվում էր ոչ էլեկտրոնային եղանակով՝ վարչապետի աշխատակազմի քաղաքացիական ծառայության գրասենյակի կողմից վարվող, գրասենյակի ղեկավարի որոշմամբ հաստատված թեկնածուների ցանկից:
Պետական և տեղական ինքնակառավարման մարմինների բարեվարքության հարցերով կազմակերպիչ։ Բարեվարքության հարցերով կազմակերպչի ինստիտուտը սկզբունքորեն նոր կառույց է պետական և տեղական ինքնակառավարման մարմինների համար։ Օրենքը նախատեսում է այդ մարմինների անձնակազմի կառավարման ստորաբաժանումներում բարեվարքության հարցերով կազմակերպչի հանրային ծառայության պաշտոնի ստեղծում։ «Բարեվարքության հարցերով կազմակերպիչը՝
«1) հանրային ծառայողներին տրամադրում է անհամատեղելիության պահանջների, այլ սահմանափակումների, վարքագծի կանոնների վերաբերյալ մասնագիտական խորհրդատվություն, ներկայացնում շահերի բախման իրավիճակի լուծմանն ուղղված քայլեր ձեռնարկելու վերաբերյալ առաջարկություն,
2) իրականացնում է բարեվարքության հարցերով վերապատրաստման կարիքների բացահայտում և վերապատրաստման ծրագրերի, ինչպես նաև բարեվարքության պահանջների պահպանմանն ուղղված այլ ծրագրերի մշակում,
3) համապատասխան մարմնի գլխավոր քարտուղարի, էթիկայի հանձնաժողովի պահանջով կամ Կոռուպցիայի կանխարգելման հանձնաժողովի առաջարկով կատարում է բարեվարքության համակարգին առնչվող ուսումնասիրություններ,
4) մշակում է հանրային ծառայողների բարեվարքության պլանների նախագծերը, դրանք ներկայացնում տվյալ մարմնում հաստատման,
5) վարում է հանրային ծառայողների կողմից անհամատեղելիության պահանջների, այլ սահմանափակումների, վարքագծի կանոնների խախտումների և շահերի բախման դեպքերի վիճակագրություն»:
ՀՀ հակակոռուպցիոն ռազմավարության և 2019-2022 թթ․ միջոցառումների ծրագրի իրականացման 2020 թվականի արդյունքների տարեկան զեկույցի համաձայն «պետական մարմիններում, որոնք արդեն անցել են նոր չափանիշներով պաշտոնների գնահատման և դասակարգման համակարգին, 43 պետական մարմինների անձնակազմի կառավարման ստորաբաժանումներում նշանակվել են բարեվարքության հարցերով կազմակերպիչներ: Այդ պետական մարմիններում հաստատվել են բարեվարքության հարցերով կազմակերպիչների պաշտոնների անձնագրերը, սահմանվել են 53 բարեվարքության հարցերով կազմակերպիչների իրավունքները, պարտականությունները և գործառույթները, որոնք բխում են «Քաղաքացիական ծառայության մասին» և «Հանրային ծառայության մասին» օրենքներից» https://www.moj.am/storage/files/legal_acts/legal_acts_1129762788951__2020.pdf։
Կոռուպցիոն հանցագործությունների բացահայտման, նախաքննության և օրինականության նկատմամբ հսկողության ինստիտուցիոնալ մարմիններ
Կոռուպցիոն հանցագործությունների բացահայտումը և նախաքննությունն իրականացնում են ՀՀ հատուկ քննչական ծառայությունը, ՀՀ վարչապետին ենթակա ՀՀ ոստիկանությունը, Ազգային անվտանգության ծառայությունը: Համապատասխան գործառույթ ունի նաև ՀՀ կառավարությանը ենթակա պետական եկամուտների կոմիտեն:
Կոռուպցիոն հանցագործությունների նախաքննության և հետաքննության օրինականության նկատմամբ հսկողությունը, ինչպես նաև կոռուպցիոն հանցագործություններով դատարանում մեղադրանքի պաշտպանությունը իրականացնում է ՀՀ դատախազությունը: ՀՀ գլխավոր դատախազության կազմում գործում է մասնագիտացված ստորաբաժանում՝ կոռուպցիոն հանցագործությունների գործերով վարչությունը։
Կոռուպցիայի դեմ պայքարի ինստիտուցիոնալ նոր կառույցներ
ՀՀ կառավարության 2019 թվականի հոկտեմբերի 3-ի «Հայաստանի Հանրապետության հակակոռուպցիոն ռազմավարությունը և դրա իրականացման 2019-2022 թվականների միջոցառումների ծրագիրը հաստատելու մասին» N 1332-Ն որոշմամբ նախատեսվում է ստեղծել Հակակոռուպցիոն կոմիտե, ՀՀ գլխավոր դատախազության հակակոռուպցիոն ստորաբաժանում և հակակոռուպցիոն դատարան, որոնք ապահովելու են միաժամանակ՝ կոռուպցիոն գործերի պատշաճ և արդյունավետ քննությունը:
Հակակոռուպցիոն կոմիտե։ Կոռուպցիայի դեմ պայքարում կայացած ինստիտուցիոնալ համակարգի կարևոր բաղադրատարրը կոռուպցիոն հանցագործությունների բացահայտման գործառույթով և անկախության երաշխիքներով օժտված, մասնագիտացված մարմնի ստեղծումն է: Կոռուպցիոն հանցագործությունների քննության արդյունավետությունը կարող է երաշխավորված լինել միայն այն պարագայում, երբ այդ գործառույթը վերապահված է մեկ մարմնի՝ ապահովելով միասնական չափանիշներով քննության կազմակերպումը: Այս առումով ՀՀ հակակոռուպցիոն 4-րդ ռազմավարության գործողությունների ծրագրով նախանշված էր 2021 թ․ ընթացքում ստեղծել մասնագիտացված, անկախության երաշխիքներով օժտված հակակոռուպցիոն մարմին, որը կիրականացնի ուսումնասիրություններ, օժտված կլինի կոռուպցիոն հանցագործությունների բացահայտման համար անհրաժեշտ գործիքակազմով: Վերոնշյալի կատարման ապահովման տեսանկյունից 2021 թ․ մարտի 24-ին ՀՀ Ազգային ժողովի թիվ ՀՕ-147-Ն ընդունված «Հակակոռուպցիոն կոմիտեի մասին» ՀՀ օրենքով ստեղծվել է հակակոռուպցիոն մասնագիտացված մարմին՝ «Հակակոռուպցիոն կոմիտե» անվանմամբ՝ հետևյալ մոդելով.
- «Քննչական կոմիտեի Կոռուպցիոն, սեփականության դեմ ուղղված հանցագործությունների և կիբեռհանցագործությունների քննության վարչությունը վերակազմակերպել՝ կոռուպցիոն հանցագործությունների քննությամբ զբաղվող քննիչների հաստիքները և գործիքակազմը փոխանցելով Հակակոռուպցիոն կոմիտեին,
- Ոստիկանության կազմակերպված հանցավորության դեմ պայքարի գլխավոր վարչությունը վերակազմակերպել՝ օպերատիվ-հետախուզական գործունեության իրականացման համար նախատեսված հաստիքների և գործիքակազմի մի մասը փոխանցելով Հակակոռուպցիոն կոմիտեին և Հատուկ քննչական ծառայությանը,
- Պետական եկամուտների կոմիտեի՝ հանցագործությունների քննության համար նախատեսված քննիչների հաստիքները և գործիքակազմը փոխանցել Քննչական կոմիտեին,
- Հատուկ քննչական ծառայության կոռուպցիոն, կազմակերպված և պաշտոնեական հանցագործությունների քննության վարչությունը վերակազմակերպել՝ կոռուպցիոն հանցագործությունների քննությամբ զբաղվող քննիչների հաստիքները և գործիքակազմը տրամադրելով Հակակոռուպցիոն կոմիտեին: Այս պայմաններում Հատուկ քննչական ծառայությունը կպահպանի խոշտանգումների և վատ վերաբերմունքի այլ դեպքերի, ինչպես նաև ՀՀ օրենսդիր, գործադիր և դատական իշխանության մարմինների ղեկավար աշխատողների, պետական ծառայություն իրականացնող անձանց` իրենց պաշտոնեական դիրքի կապակցությամբ, հանցակցությամբ կամ նրանց կատարած հանցագործությունների (բացառությամբ կոռուպցիոն հանցագործությունների) նախաքննության իրականացման գործառույթը,
- Ազգային անվտանգության ծառայության քննչական մարմնի հաստիքները և գործիքակազմը համամասնորեն փոխանցել Հատուկ քննչական ծառայությանը, Քննչական կոմիտեին և Հակակոռուպցիոն կոմիտեին,
- Սահմանել, որ Հակակոռուպցիոն կոմիտեի ծառայողների` իրենց պաշտոնեական դիրքի կապակցությամբ, հանցակցությամբ կամ նրանց կատարած հանցագործությունների վերաբերյալ գործերով նախաքննությունը կատարում է Հատուկ քննչական ծառայությունը,
- Հակակոռուպցիոն կոմիտեի ծառայողների՝ պաշտոնական լիազորությունների հետ չկապված հանցագործությունների քննությունը վերապահվում է Քննչական կոմիտեին,
- Հատուկ քննչական ծառայության ծառայողների կողմից կատարած կոռուպցիոն հանցագործությունների քննությունը վերապահել Հակակոռուպցիոն կոմիտեին, իսկ այլ հանցագործությունների քննությունը՝ Քննչական կոմիտեին,
- Հակակոռուպցիոն կոմիտեի ստեղծմանը հաջորդող 3 տարին սահմանել որպես անցումային շրջան՝ այդ ընթացքում պահպանելով Հատուկ քննչական ծառայության և Քննչական կոմիտեի կողմից կոռուպցիոն հանցագործությունների քննություն իրականացնելու հնարավորությունը, որպեսզի հնարավոր լինի անցումային շրջանում սահուն կերպով ապահովել Հակակոռուպցիոն կոմիտեի կողմից գործերի քննության արդյունավետությունը»:
Հակակոռուպցիոն կոմիտեն քննչական մարմին է, որը կազմակերպում և իրականացնում է ՀՀ քրեական դատավարության օրենսգրքով իր ենթակայությանը վերապահված՝ ենթադրյալ կոռուպցիոն հանցագործություններով մինչդատական քրեական վարույթը: Հակակոռուպցիոն կոմիտեն իր լիազորությունների շրջանակներում «Օպերատիվ-հետախուզական գործունեության մասին» օրենքով սահմանված կարգով իրականացնում է օպերատիվ-հետախուզական գործունեություն: Հակակոռուպցիոն կոմիտեն իրականացնում է նաև օրենքով սահմանված այլ լիազորություններ:
Հակակոռուպցիոն կոմիտեի գործունեությունը հիմնվում է անկախության, հրապարակայնության, ֆինանսական ինքնուրույնության և քաղաքական չեզոքության սկզբունքների վրա: Հակակոռուպցիոն կոմիտեն օպերատիվ-հետախուզական գործունեությունն իրականացնում է «Օպերատիվ-հետախուզական գործունեության մասին» օրենքով սահմանված օպերատիվ-հետախուզական գործունեության սկզբունքների պահպանմամբ: Միաժամանակ, Հակակոռուպցիոն կոմիտեի գործունեության հաշվետվողականության և թափանցիկության ապահովման նպատակով կոմիտեն իր պաշտոնական կայքէջում պետք է հրապարակի կիսամյակային և տարեկան հաշվետվություններ, այդ թվում՝ վիճակագրական հաշվետվություններ: Կոմիտեի ղեկավարը կառավարություն պետք է ներկայացնի տարեկան գրավոր հաշվետվություն` կոմիտեի նախորդ տարվա գործունեության մասին: Այս առումով, ի տարբերություն ՀՀ-ում գործող այլ քննչական մարմինների, Հակակոռուպցիոն կոմիտեի կազմում նշանակումները, այդ թվում՝ ղեկավար կազմի, կատարվելու են բաց մրցույթի արդյունքում: Հատկանշական է, որ մրցույթի պարտադիր փուլ է կազմելու Կոռուպցիայի կանխարգելման հանձնաժողովի կողմից թեկնածուների բարեվարքության ուսումնասիրության փուլը: Օրենքով Հակակոռուպցիոն կոմիտեի ծառայողների համար, ի տարբերություն այլ քննչական մարմինների ծառայողների, սահմանված են առավել խիստ պահանջներ և սահմանափակումներ, սակայն նախատեսված են լրացուցիչ երաշխիքներ:
Հակակոռուպցիոն կոմիտեի ղեկավարի թեկնածուներն ընտրվելու են մրցութային խորհրդի կողմից՝ բաց մրցույթի արդյունքում: Հավասարակշռված ներկայացուցչություն ապահովելու նպատակով՝ մրցութային խորհուրդը կազմված է լինելու կառավարության, ԱԺ խորհրդի, Բարձրագույն դատական խորհրդի, գլխավոր դատախազի, Մարդու իրավունքների պաշտպանի նշանակած մեկական թեկնածուներից և քաղաքացիական հասարակության երկու ներկայացուցչից: Միաժամանակ, մրցութային խորհուրդը, ի թիվս այլնի, իրավասու է ուսումնասիրել թեկնածուների բարեվարքությունը և կոռուպցիոն գործարքներում ներգրավվածությունը:
Հակակոռուպցիոն կոմիտեի ծառայողները նույնպես ընտրվելու են մրցութային կարգով և վերջիններիս գործառույթների արդյունավետության բարձրացման նպատակով օրենքով սահմանվել են գործունեությունը մոտիվացնող կառուցակարգեր: Հակակոռուպցիոն կոմիտեի մասնագիտական կազմը համալրվելու է համապատասխան մասնագիտական պատրաստում անցած նոր կադրերի ներգրավման և այլ մարմիններից մասնագիտացված կադրերի փոխանցման եղանակով, որոնք կանցնեն լրացուցիչ վերապատրաստումներ: Հակակոռուպցիոն կոմիտեի ծառայողների մասնագիտական պատրաստման կազմակերպման, վերապատրաստման հատուկ ծրագրերով դասընթացներ իրականացվում է ՀՀ արդարադատության ակադեմիայում:
Հակակոռուպցիոն մասնագիտացված դատարանի ստեղծում
Կոռուպցիայի դեմ պայքարում ինստիտուցիոնալ համակարգի կայացման և շարունակական զարգացման տեսանկյունից կարևորվում է նաև հակակոռուպցիոն մասնագիտացված դատարանի ստեղծումը, ինչը կհանգեցնի մասնագիտացված դատավորների կողմից գործերի առավել որակյալ, բազմակողմանի և արդյունավետ լուծմանը: Ակնհայտ է, որ կոռուպցիոն բնույթի գործերով մասնագիտացված քննությունը նոր հարթակի վրա կարող է բարձրացնել կոռուպցիայի դեմ իրականացվող պայքարի արդյունավետության աստիճանը` խթանելով դրա զարգացումը: Հարցի հրատապությունից ելնելով, որպես միջանկյալ գործողություն, մինչև հակակոռուպցիոն մասնագիտացված դատարանի ստեղծումը՝ 2020-2021 թթ.-ի ընթացքում կոռուպցիոն գործերով դատական քննությունը և այդ գործերով մինչդատական վարույթի նկատմամբ դատական վերահսկողությունը կիրականացնեն հակակոռուպցիոն մասնագիտացված դատավորները:
Անդրադառնալով մասնագիտացված հակակոռուպցիոն դատարանի ստեղծմանը, ՀՀ արդարադատության նախարարությունը մշակել է ««Հայաստանի Հանրապետության դատական օրենսգիրք» սահմանադրական օրենքում փոփոխություններ և լրացումներ կատարելու մասին» օրենքի նախագիծը և հարակից օրենքներում փոփոխություններ և լրացումներ կատարելու մասին օրենքների նախագծերը, որոնցով նախատեսվում է մասնագիտացված հակակոռուպցիոն դատարանների ստեղծումը: Մասնավորապես, նախատեսվում է հակակոռուպցիոն դատարանի ստեղծումը՝ առնվազն 25 դատավորի թվակազմով, որոնցից 20-ը կքննեն ՀՀ քրեական օրենսգրքի 6-րդ հավելվածով նախատեսված կոռուպցիոն հանցագործությունների վերաբերյալ գործեր, իսկ 5-ը՝ «Ապօրինի ծագում ունեցող գույքի բռնագանձման մասին» օրենքի հիման վրա ներկայացված դիմումներից և հայցապահանջներից բխող գործեր: Նախագծով առաջարկվում է նաև ստեղծել մասնագիտացված վերաքննիչ հակակոռուպցիոն դատարան՝ առնվազն 10 դատավորի թվակազմով։ Նշված նախագծերով սահմանվում է նաև հակակոռուպցիոն մասնագիտացմամբ դատավորների նշանակման կարգը, սահմանվում են առավել խիստ պահանջներ և սահմանափակումներ, միևնույն ժամանակ նախատեսվում է այլ դատավորների համեմատությամբ առավել բարձր վարձատրություն՝ որպես առավել ռիսկային գործեր քննելիս անկախության և անաչառության ապահովման երաշխիք: Նախագծերի փաթեթով սահմանվում են հակակոռուպցիոն մասնագիտացմամբ դատավորների թեկնածուների ընտրման առանձնահատկությունները, նախատեսվում է հակակոռուպցիոն դատավորների թեկնածուների բարեվարքության ստուգման պահանջ: Հատկանշական է նաև, որ բարեվարքության ստուգում է նախատեսված նաև առաջխաղացման ցուցակում ներառված վերաքննիչ և վճռաբեկ դատարանների դատավորների թեկնածուների համար: Հաշվի առնելով հակակոռուպցիոն դատարանների դերը և ստեղծման գործընթացում առավելագույն թափանցիկություն ապահովելու անհրաժեշտությունը՝ նախագծով սահմանվել է փորձագետների ներգրավման մեխանիզմ:
Մասնավորապես, հարցազրույցից առաջ փորձագետները պետք է հնարավորություն ունենան ինքնուրույն հարցեր տալու հակակոռուպցիոն դատարանի 20 դատավորների թեկնածուների ցուցակի հակակոռուպցիոն մասնագիտացման բաժնի և վերաքննիչ հակակոռուպցիոն դատարանի դատավորների թեկնածուների ցուցակի հակակոռուպցիոն մասնագիտացման բաժնի դատավորների թեկնածուների՝ գրավոր փուլը հաղթահարած հավակնորդներին: Ընդ որում, փորձագետները, ի թիվս այլ հարցերի, անդրադառնալու են նաև Կոռուպցիայի կանխարգելման հանձնաժողովի տրամադրած խորհրդատվական եզրակացությամբ նշված տվյալներին: Բարձրագույն դատական խորհրդի անդամների կողմից դատավորների թեկնածուների հավակնորդների ցուցակը կազմելու համար քվեարկություն իրականացնելիս փորձագետների կարծիքները հաշվի են առնվելու:
«Հայաստանի Հանրապետության դատական օրենսգիրք» սահմանադրական օրենքում փոփոխություններ և լրացումներ կատարելու մասին օրենքի նախագիծը ՀՀ ԱԺ-ի կողմից քննարկվել և ընդունվել է երկրորդ ընթերցմամբ և 24.02.2021-ին, համաձայն «Ազգային ժողովի կանոնակարգ» ՀՀ սահմանադրական օրենքի 71-րդ հոդվածի 3-րդ մասի, օրենքների նախագծերի փաթեթի քննարկումը մշտական հանձնաժողովի նիստում հետաձգվել է մինչեւ երկամսյա ժամկետով։
Հակակոռուպցիոն դատարանի ստեղծմանը զուգահեռ, համապատասխանաբար կավելացվի Վերաքննիչ և Վճռաբեկ դատարանի դատավորների թիվը:
ՀՀ գլխավոր դատախազությունում կոռուպցիոն հանցագործությունների քննության նկատմամբ հսկողություն իրականացնող վարչություն
Հակակոռուպցիոն ինստիտուցիոնալ համակարգի արդյունավետության ամբողջական պատկերի ուրվագծման առումով հակակոռուպցիոն ռազմավարությամբ նախատեսվում է զարգացնել դատախազների մասնագիտացումը: Այս առումով առաջարկվում է ՀՀ գլխավոր դատախազությունում ստեղծել կոռուպցիոն հանցագործությունների քննության նկատմամբ հսկողություն իրականացնող վարչություն՝ միաժամանակ ապահովելով և բարձրացնելով տվյալ վարչության դատախազների, ինչպես նաև մարզերի և Երևան քաղաքի համապատասխան դատախազների մասնագիտացումը: Որպես միջանկյալ քայլ ՀՀ գլխավոր դատախազի 2019 թ․ սեպտեմբերի 24-ի «ՀՀ դատախազության կանոնադրությունը հաստատելու և ՀՀ գլխավոր դատախազի 2007 թ․ հունիսի 29-ի N 43 հրամանն ուժը կորցրած ճանաչելու մասին» N 39 հրամանով ՀՀ գլխավոր դատախազության կառուցվածքում ստեղծվել և գործում է ՀՀ գլխավոր դատախազության կոռուպցիոն հանցագործությունների գործերով վարչությունը:
ՀՀ արդարադատության նախարարության կողմից մշակվել և «Հայաստանի Հանրապետության դատական օրենսգիրք» սահմանադրական օրենքում փոփոխություններ և լրացումներ կատարելու մասին» օրենքի նախագծի փաթեթում ԱԺ է ներկայացվել «Դատախազության մասին» օրենքում լրացումներ և փոփոխություններ կատարելու մասին» օրենքի նախագիծը, որով նախատեսվում է սահմանել գլխավոր դատախազության կոռուպցիոն հանցագործություններով հսկողություն իրականացնող վարչության դատախազների թեկնածության հավակնորդների ընտրության, մրցույթի անցկացման, նշանակման և առաջխաղացման իրավահարաբերությունները և գործունեության երաշխիքները:
Նշված նախագծերի անհրաժեշտությունը պայմանավորված է այն հանգամանքով, որ ՀՀ գլխավոր դատախազության կոռուպցիոն հանցագործությունների գործերով հսկողություն իրականացնող ստորաբաժանումը կոռուպցիայի դեմ պայքարի ինստիտուցիոնալ համակարգի կարևորագույն բաղադրատարրերից է, այն արդեն իսկ ստեղծված Կոռուպցիայի կանխարգելման հանձնաժողովի, ստեղծվելիք Հակակոռուպցիոն կոմիտեի և Հակակոռուպցիոն դատարանի հետ ամբողջացնելու է հակակոռուպցիոն ինստիտուցիոնալ համակարգը, ուստի ՀՀ գլխավոր դատախազության կոռուպցիոն հանցագործությունների գործերով հսկողություն իրականացնող ստորաբաժանման կազմավորման կարգը և գործունեության երաշխիքները պետք է համահունչ լինեն Հակակոռուպցիոն կոմիտեի և Հակակոռուպցիոն դատարանի համապատասխան կարգավորումներին, բխեն հակակոռուպցիոն ոլորտում իրականացվող բարեփոխումների տրամաբանությունից:
Հակակոռուպցիոն ռազմավարության 2019-2022 թթ․ միջոցառումների ծրագրով նախատեսվում է ՀՀ գլխավոր դատախազության պետական շահերի պաշտպանության վարչության կազմում ստեղծել ապօրինի ծագում ունեցող գույքի բռնագանձման հարցերով իրավասու մասնագիտացված ստորաբաժանում։ «Դատախազության մասին» օրենքում փոփոխություններ և լրացումներ կատարելու մասին 2020 թ․ ապրիլի 16-ի թիվ ՀՕ-245-Ն ՀՀ օրենքով սահմանվել է ապօրինի ծագում ունեցող գույքի բռնագանձմանն ուղղված գործառույթներ իրականացնող ստորաբաժանման ղեկավարի, ղեկավարի տեղակալի և դատախազների, ինչպես նաև գլխավոր դատախազի՝ այդ ոլորտը համակարգող տեղակալի պաշտոններում նշանակման կարգը, համաձայն որի՝ «Ապօրինի ծագում ունեցող գույքի բռնագանձման մասին» օրենքով նախատեսված գործառույթներ իրականացնող դատախազների թեկնածությունների ցուցակի համալրման նպատակով անցկացված բաց մրցույթին մասնակցելու համար հայտ ներկայացրած 25 դիմորդներից ՀՀ գլխավոր դատախազին առընթեր որակավորման հանձնաժողովի կողմից դրական եզրակացություն է ստացել 7-ը, իսկ ՀՀ գլխավոր դատախազի՝ ապօրինի ծագում ունեցող գույքի բռնագանձմանն ուղղված գործառույթների ոլորտը համակարգող տեղակալի թեկնածությունների ցուցակի համալրման նպատակով անցկացված բաց մրցույթին մասնակցելու հայտ ներկայացրած 3 դիմորդներից 1-ը (մյուս հայտատուները չէին ներկայացել)։
«Դատախազության մասին» ՀՀ օրենքով սահմանված ընթացակարգի պահպանմամբ ապօրինի ծագում ունեցող գույքի բռնագանձման գործերով վարչությունը համալրվել է համապատասխան որակավորմամբ դատախազներով և ընտրվել է ՀՀ գլխավոր դատախազի տեղակալ։
ՀՀ կառավարության 2019 թ․ հոկտեմբերի 3-ի «Հայաստանի Հանրապետության հակակոռուպցիոն ռազմավարությունը և դրա իրականացման 2019-2022 թվականների միջոցառումների ծրագիրը հաստատելու մասին» N 1332-Ն որոշմամբ կոռուպցիայի դեմ պայքարում նախանշված են 3 հիմնական ուղղություններ՝
- կոռուպցիայի կանխարգելումը,
- կոռուպցիոն հանցագործությունների բացահայտումը,
- հակակոռուպցիոն կրթությունը և իրազեկումը:
Կոռուպցիայի կանխարգելում
Կոռուպցիայի կանխարգելմանն հիմնական խնդիրներ են սահմանված օրենսդրական դաշտի վերանայումը, արդի մարտահրավերներին և միջազգային չափանիշներին համապատասխանեցումը, կոռուպցիոն ռիսկերի զրոյացմանն ուղղված արդյունավետ կառուցակարգերի ներդրումը, դրանց գործնականում ապահովումը: Նշված խնդիրների լուծման ուղղությամբ նախանշված է իրականացնել՝
- Վարչական կոռուպցիայի հաղթահարում,
- Հանրային կառավարման համակարգում բարեվարքության ամրապնդում,
- Հայտարարագրում,
- Հակակոռուպցիոն կարգավորման ազդեցության գնահատում և մասնավոր հատվածում թափանցիկության բարձրացում:
Վարչական կոռուպցիայի հաղթահարման գործում ռազմավարության 2019-2022 թթ․ միջոցառումների ծրագրով նախատեսվում է էլեկտրոնային կառավարման գործիքների ներդրում, պետական կառավարման գործընթացին հասարակության մասնակցության մեխանիզմների կատարելագործում, վարչարարության պարզեցում։ Մասնավորապես, նախատեսվում է 2022 թ․ ունենալ՝
- Քաղաքացիների դիմումների, բողոքների, հարցումների թեժ գծի միասնական հարթակ,
- Իրավական ակտերի նախագծերի մշակման գործընթացին հասարակության մասնակցության ապահովման արդյունավետ համակարգ,
- Պետական և տեղական ինքնակառավարման մարմինների կողմից քաղաքացիներին առավել շատ մատուցվող ծառայությունների վերաբերյալ մատչելի տեղեկատվություն ստանալու գործիքակազմ,
- «Տեղեկատվության ազատության մասին» ՀՀ օրենքի շրջանակներում պահանջվող տեղեկատվության պրոակտիվ հրապարակման միասնական հարթակի ստեղծում,
- Կատարելագործված ազդարարման համակարգ։
Վարչական կոռուպցիայի հաղթահարման միջոցառումների իրականացման 2020 թ․ առաջընթացը մանրամասն ներկայացված է «ՀՀ կառավարության 2019 թ․ հոկտեմբերի 3-ի «Հայաստանի Հանրապետության հակակոռուպցիոն ռազմավարությունը և դրա իրականացման 2019-2022 թվականների միջոցառումների ծրագիրը հաստատելու մասին» թիվ 1332-ն որոշմամբ 2020 թվականին կատարման ենթակա միջոցառումների իրականացման ընթացքի, մշտադիտարկման և գնահատման արդյունքների վերաբերյալ ՀՀ արդարադատության նախարարության կողմից պատրաստված հաշվետվությունում։
Հանրային կառավարման համակարգում բարեվարքության ամրապնդման միջոցառումների շարքում ռազմավարության 2019-2022 թթ․ միջոցառումների ծրագրով նախատեսվում է՝
- ձևավորել պետական պաշտոններում նշանակման ենթակա անձանց, դատավորների և դատավորների թեկնածուների, դատախազների և դատախազների թեկնածուների, քննիչների բարեվարքության կանոնների պահպանման նկատմամբ հսկողության իրականացման կառուցակարգեր,
- ձևավորել և գործարկել «Հանրային ծառայության մասին» օրենքին համապատասխան էթիկայի հանձնաժողովների ու բարեվարքության հարցերով կազմակերպիչների ինստիտուտը,
- բարեփոխել պետական պաշտոններ և պետական ծառայության պաշտոններ զբաղեցնող անձանց վարձատրության համակարգը,
- սահմանել «Հանրային ծառայության մասին» օրենքով նախատեսված՝ հանրային ծառայողի վարքագծի տիպային կանոնների, քաղաքացիական ծառայողի, պատգամավորի, քննիչի վարքագծի կանոնները,
- կատարելագործել հանրային պաշտոն զբաղեցնող անձանց և հանրային ծառայողների պաշտոնական պարտականությունների իրականացման հետ կապված նվերների ինստիտուտը՝ ստեղծել նվերների էլեկտրոնային միասնական ռեեստր,
- հստակեցնել հանրային պաշտոն զբաղեցնող անձանց և հանրային ծառայողների անհամատեղելիության պահանջները՝ կատարելագործել գույքը (բաժնետոմսերը, բաժնեմասերը և այլն) հավատարմագրային կառավարման հանձնման ինստիտուտը։
Պետական պաշտոններում նշանակման ենթակա անձանց, դատավորների և դատավորների թեկնածուների, դատախազների և դատախազների թեկնածուների, քննիչների բարեվարքության կանոնների պահպանման նկատմամբ հսկողության իրականացման կառուցակարգերի ձևավորման գործում հակակոռուպցիոն միջոցառումների ծրագրի 2020 թվականի ակնկալվող արդյունքի համաձայն՝ Կոռուպցիայի կանխարգելման հանձնաժողովին է վերապահվել «Հանրային ծառայության մասին» օրենքով սահմանված դեպքերում և կարգով պետական պաշտոններում նշանակման ենթակա անձանց բարեվարքության կանոնների պահպանման նկատմամբ ուսումնասիրությունների իրականացման և, ըստ այդմ, տվյալ անձին նշանակելու իրավասություն ունեցող անձին նշանակման նպատակահարմարության վերաբերյալ համապատասխան խորհրդատվական բնույթի եզրակացություն ներկայացնելու գործառույթ: Հանրային ծառայության մասին օրենքը սահմանել է պետական պաշտոն զբաղեցնող անձանց բարեվարքության ուսումնասիրության իրականացման կառուցակարգը, բարեվարքության թերթիկում լրացման ենթակա տվյալների շրջանակը, սահմանել բարեվարքության վերաբերյալ հարցաթերթիկում ներկայացված տվյալների արժանահավատության ստուգման նպատակով պետական և ՏԻ մարմիններից և անձանցից օրենքով նախատեսված տեղեկություններ պահանջելու և ստանալու լիազորություն: Կոռուպցիայի կանխարգելման հանձնաժողովը 2020 թ․ մայիսի 22-ի թիվ Ն-02 որոշմամբ հաստատել է բարեվարքության վերաբերյալ հարցաթերթիկի ձևանմուշը և իրականացրել 45 պաշտոններ զբաղեցնող անձանց թեկնածուների բարեվարքության ուսումնասիրություն։
Գույքի, եկամուտների, շահերի ու ծախսերի հայտարարագրում: Հայտարարագրման համակարգը հանրային պաշտոն զբաղեցնող անձանց բարեվարքության ստուգման կարևորագույն գործիքներից է, որի միջոցով ի հայտ է բերվում կամ բացահայտվում հանրային պաշտոն զբաղեցնող անձանց և ծառայողների բարեկեցության աստիճանը, նրանց ունեցած անձնական և մասնավոր շահերը՝ նպատակ ունենալով կանխարգելել պաշտոնատար անձանց ապօրինի հարստացման ռիսկերը, իսկ շահերի բացահայտման միջոցով՝ նրանց զերծ պահել օգտագործել պաշտոնեական դիրքը՝ սեփական (մասնավոր) կարիքների կամ փոխկապակցված այլ անձանց արտոնություններ շնորհելու համար։
Հանրային պաշտոն զբաղեցնող անձանց և հանրային ծառայողների գույքի, եկամուտների և շահերի հայտարարագրման համակարգը Հայաստանում ներդրվել է 2011 թ․-ից՝ սկզբնական շրջանում միայն բարձրաստիճան պաշտոնատար անձանց համար, իսկ 2017 թ․-ից այն ամբողջությամբ տարածվեց նաև հանրային պաշտոն զբաղեցնող անձանց ու հանրային ծառայողների առանձին խմբերի վրա։
Հայաստանում հանրային պաշտոն զբաղեցնող անձանց և ծառայողների գույքի, եկամուտների, շահերի և ծախսերի հայտարարագրման համակարգը կառուցված է «մեկ կարգավորում, տարբեր պաշտոնատար անձանց համար» սկզբունքով, որը ենթադրում է, որ հայտարարագրման պարտականություն ունեցող բոլոր պաշտոնատար անձինք հայտարարագրերը լրացնում ու ներկայացնում են պատասխանատու կառույցին ուղղակիորեն՝ առանց միջնորդավորված օղակների, հայտարարագրերի վերլուծությունը, արժանահավատության ստուգումը, սահմանված ժամկետներում չներկայացնելը կամ հայտարարագրերի լրացմանը ներկայացվող պահանջների կամ ներկայացման կարգի խախտմամբ ներկայացնելը կամ հայտարարագրերում անզգուշությամբ սխալ կամ ոչ ամբողջական տվյալ ներկայացնելու համար պատասխանատվության միջոցների կիրառումը իրականացվում է մեկ մարմնի՝ կոռուպցիայի կանխարգելման հանձնաժողովի կողմից։
Գույքի, եկամուտների, շահերի և ծախսերի հայտարարագրման համակարգին ներկայացվող պահանջները՝ հայտարարատուների շրջանակի, հայտարարագրերի ներկայացման ժամկետների ու պարբերականության, տեսակների, հրապարակման ու արխիվացման, հայտարարագրերի վերլուծության ու արժանահավատության ստուգման հարցերը սահմանված են «Հանրային ծառայության մասին» և «Կոռուպցիայի կանխարգելման հանձնաժողովի մասին» ՀՀ օրենքներով։
Հակակոռուպցիոն ռազմավարության և դրա իրականացման 2019-2022 թթ․ միջոցառումների ծրագրով հայտարարագրման համակարգում բարեփոխումները նվիրված են գույքի, եկամուտների, շահերի և ծախսերի հայտարարագրման համակարգի կատարելագործմանը։ Վերջինս նախատեսում է ընդլայնել հայտարարատուների շրջանակը՝ հայտարարատուների ցանկում, ի թիվս այլ պաշտոնյաների, ներառելով նաև 15,000 և ավելի բնակչություն ունեցող համայնքների ավագանու անդամներին և աշխատակազմերի քարտուղարներին, հանրային նշանակության կազմակերպություններում վարչական պաշտոն զբաղեցնող անձանց: «Հանրային ծառայության մասին» օրենքում փոփոխություններ և լրացումներ կատարելու մասին» 2021 թ․ հունվարի 19-ի թիվ ՀՕ-51-ն օրենքով վերանայվել է նաև հայտարարագրման բովանդակությունը, ընդլայնվել է հայտարարագրից հրապարակման ենթակա տվյալների շրջանակը, իջեցվել է հայտարարագրման ենթակա թանկարժեք գույքի արժեքային շեմը, ներդրվել է փաստացի օգտագործվող գույքը հայտարարագրելու պահանջ, հստակեցվել են փոխառությունների և եկամուտների տեսակները, ներդրվել է ծախսերի հայտարարագրման համակարգ: Պետական պաշտոնի հավակնող և նման պաշտոն զբաղեցնող անձանց համար սահմանվել է լիազոր մարմնին նոտարական կարգով աշխարհի ցանկացած բանկում և ֆինանսական կազմակերպությունում, ցանկացած երկրի տարածքում իրենց անունից իրենց անունով հաշվեհամարների առկայության, ստեղծման օրից դրանց շարժի և մնացորդի, ինչպես նաև իրենց անունով շարժական, անշարժ գույքի և արժեթղթերի առկայության մասին տեղեկատվություն ստանալու լիազորագիր տալու պարտականություն:
«Կուսակցությունների մասին» ՀՀ սահմանադրական օրենքում փոփոխություններ և լրացումներ կատարելու մասին օրենքով (ընդունվել է ԱԺ-ի կողմից 2020 թ․ դեկտեմբերի 29-ին, թիվ ՀՕ-1-Ն) նախատեսվում է 2022 թ․ հունվարի 1-ից հայտարարագրման պարտականություն սահմանել նաև կուսակցության մշտապես գործող ղեկավար մարմնի անդամների, իսկ այլ ղեկավար մարմինների դեպքում այդ մարմնի անդամների նկատմամբ։ Այլ կերպ ասած, կուսակցության ղեկավար մարմնի անդամները պարտավոր են Կոռուպցիայի կանխարգելման հանձնաժողով ներկայացնել իրենց գույքի և եկամուտների հայտարարագիրը, որի ձևանմուշը և հրապարակման ենթակա տեղեկությունների ցանկը սահմանում է Կոռուպցիայի կանխարգելման հանձնաժողովը:
Հայտարարագրման համակարգի թափանցիկության և հաշվետվողականության բարձրացման ուղղությամբ «Բաց կառավարման գործընկերություն» նախաձեռնության շրջանակներում գործողությունների չորրորդ ծրագրով (2018-2020 թթ․) նախատեսվում է ««Բաց տվյալներ» պաշտոնական հայտարարագրերում, բարձրաստիճան պաշտոնատար անձանց գույքի, եկամուտների և փոխկապակցված անձանց հայտարարագրերի էլեկտրոնային համակարգի կատարելագործում»: Հանձնառությամբ, Կոռուպցիայի կանխարգելման հանձնաժողովի կայքէջի «Հայտարարագրերի ռեեստր» բաժնի որոնողական համակարգի զարգացման, ծրագրային ապահովման մշակման և ներդրման միջոցով նախատեսվում է ապահովել օգտվողի համար ինտերակտիվ հասանելիություն։ Այդ նպատակով «Վերակառուցման և զարգացման միջազգային բանկից» ստացած վարկի շրջանակներում ՀՀ փոխվարչապետի գրասենյակը հայտարարել է «Գույքի, եկամուտների, ծախսերի և շահերի հայտարարագրման էլեկտրոնային համակարգի մատակարարման և տեղադրման» հայտերի ներկայացման հրավեր։ Էլեկտրոնային համակարգի կառավարումը կիրականացնի Կոռուպցիայի կանխարգելման հանձնաժողովը՝ որպես թվայնացված գործիք կոռուպցիայի դեմ պայքարի և երկրում կոռուպցիայի կանխարգելման դիմակայուն համակարգ կառուցելու համար: Էլեկտրոնային համակարգը պետք է մշակվի տվյալների արդյունավետ հավաքագրման, արհեստական բանականության միջոցով վերլուծության իրականացման, տվյալների հանրային մատչելիության սկզբունքով»։
Հակակոռուպցիոն կարգավորման ազդեցության գնահատման և մասնավոր հատվածում թափանցիկության բարձրացման ուղղությամբ հակակոռուպցիոն ռազմավարության 2019-2022 թթ․ ծրագրով նախանշված են բարեփոխումների հետևյալ միջոցառումները՝
- Հակակոռուպցիոն կարգավորման ազդեցության գնահատման համակարգի արդյունավետության բարձրացում,
- Գործարար ոլորտում հակակոռուպցիոն համապատասխանության պահանջների ընդունման խթանում,
- Տնտեսական մրցակցության պաշտպանության ոլորտի վերաբերյալ օրենսդրության կատարելագործում,
- Իրավաբանական անձանց իրական սեփականատերերի ինստիտուտի ներդրում:
Հակակոռուպցիոն կարգավորման ազդեցության գնահատման համակարգի արդյունավետության մասով ռազմավարությունը նախատեսում է հակակոռուպցիոն կարգավորման ազդեցությանն առնչվող օրենսդրական դաշտի վերանայում, հստակ չափանիշների սահմանում, ինչպես նաև և՛ իրավական ակտերի նախագծերի, և՛ արդեն իսկ ընդունված իրավական ակտերի պարբերական գնահատում: Նախատեսվում է հակակոռուպցիոն կարգավորման ազդեցության գնահատման գործառույթի իրականացումը վերապահել Կոռուպցիայի կանխարգելման հանձնաժողովին՝ ապահովելով անհրաժեշտ կարողությունների զարգացումը և համապատասխան աշխատակիցների մասնագիտացումը:
Հակակոռուպցիոն ռազմավարությամբ մասնավոր հատվածում հակակոռուպցիոն կառուցակարգերի ներդրման տեսանկյունից կարևորվում է ազատ տնտեսական մրցակցության, տնտեսական գործունեության ազատության երաշխավորումը, բարեխիղճ մրցակցության համար անհրաժեշտ միջավայրի ապահովումը: Այս առումով նախատեսվում է ներդնել կազմակերպությունների հակակոռուպցիոն համապատասխանության վերաբերյալ կառուցակարգեր, շարունակել տնտեսական մրցակցության պաշտպանության ոլորտի կատարելագործմանն ուղղված աշխատանքները՝ բարելավելով գործող կառուցակարգերը և ինստիտուցիոնալ գործիքակազմը:
Մասնավոր հատվածում թափանցիկության բարձրացման կարևոր գործիքներից է պետական գրանցում ստացած իրավաբանական անձանց իրական սեփականատերերի բացահայտումը և նրանց վերաբերյալ տեղեկությունների ընդհանուր և հանրամատչելի հարթակի ներդրումը՝ ապահովելով իրական սեփականատերերի վերաբերյալ տվյալների հրապարակայնությունը։ Ոլորտային օրենքներով աստիճանաբար կսահմանվեն իրական սեփականատերերի բացահայտմանն ուղղված դրույթները: Իրական սեփականատերերի Էլեկտրոնային հարթակում իրավաբանական անձանց իրական սեփականատերերի վերաբերյալ հրապարակային տեղեկատվությունը իրավասու պետական և քաղաքացիական հասարակության կողմից կօգտագործվի որպես վերահսկողության գործիք՝ քաղաքական ազդեցություն ունեցող անձանց կողմից ձեռնարկատիրական գործունեության իրականացումը բացառելու, պետական գնումների գործընթացի թափանցիկությունը ապահովելու նպատակով:
ՀՀ ԱԺ կողմից 2021 թ․ հունիսին ընդունված օրենքների փաթեթով առաջարկվում է փոփոխություններ և լրացումներ կատարել «Իրավաբանական անձանց պետական գրանցման, իրավաբանական անձանց առանձնացված ստորաբաժանումների, հիմնարկների և անհատ ձեռնարկատերերի պետական հաշվառման մասին» օրենքում, ՀՀ ընդերքի մասին օրենսգրքում, «Էներգետիկայի մասին» օրենքում, «Գնումների մասին» օրենքում, ՀՀ քրեական օրենսգրքում, ՀՀ քրեական դատավարության օրենսգրքում, ՀՀ վարչական իրավախախտումների վերաբերյալ օրենսգրքում և «Փողերի լվացման և ահաբեկչության ֆինանսավորման դեմ պայքարի մասին» օրենքում։ Փաթեթով միասնականացվում են «Փողերի լվացման և ահաբեկչության ֆինանսավորման դեմ պայքարի մասին» օրենքով սահմանված «իրական շահառու» և ԱՃԹՆ-ի շրջանակում ներդրված և 2020 թվականից կիրառվող՝ «Իրավաբանական անձանց պետական գրանցման, իրավաբանական անձանց առանձնացված ստորաբաժանումների, հիմնարկների և անհատ ձեռնարկատերերի պետական հաշվառման մասին» օրենքում սահմանված «իրական սեփականատեր» հասկացությունները՝ առաջարկելով բոլոր դեպքերում կիրառել «իրական շահառու» (ԻՇ) հասկացությունը՝ միասնական չափանիշներով։ Միաժամանակ, մետաղական օգտակար հանածոյի արդյունահանման նպատակով երկրաբանական ուսումնասիրության կամ մետաղական օգտակար հանածոյի արդյունահանման իրավունք ունեցող կամ այդպիսի իրավունք հայցող իրավաբանական անձանց համար պահպանվում են գործող՝ «իրական սեփականատեր» համարվելու ավելի խիստ հիմքերը և բացահայտումների պահանջները։
Այս օրենսդրական փաթեթով առաջարկում է ընդլայնել Հայաստանում իրական շահառուների բացահայտման շրջանակը։ Հանրային ծառայությունների կարգավորվող ոլորտում գործունեություն իրականացնող, ինչպես նաև տեսալսողական մեդիածառայություն մատուցող իրավաբանական անձանց համար իրական շահառուների հայտարարագրման պահանջը առաջարկվում է կիրառել 2021 թ․ սեպտեմբերի 1-ից, մյուս բոլոր իրավաբանական անձանց համար՝ 2022 թ․ հունվարի 1-ից, իսկ միայն ֆիզիկական անձ մասնակիցներ ունեցող սահմանափակ պատասխանատվությամբ ընկերությունների, ինչպես նաև ոչ առևտրային կազմակերպությունների համար՝ 2023 թ․ հունվարի 1-ից:
Կոռուպցիոն հանցագործությունների բացահայտում
Կոռուպցիայի դեմ պայքարի կարևորագույն բաղադրիչը կոռուպցիոն հանցագործությունների բացահայտումն է: Հանցագործությունների բացահայտման արդյունավետության տեսանկյունից հակակոռուպցիոն ռազմավարությամբ կարևորվում է․
- կոռուպցիոն հանցագործությունների տեսակների հստակեցումը և դրանց շրջանակի օրենքով սահմանումը,
- մասնավոր հատվածում կոռուպցիոն ռիսկերի կանխարգելման տեսանկյունից իրավաբանական անձանց քրեական պատասխանատվության նախատեսումը և դրա իրացման կառուցակարգերի սահմանումը,
- կոռուպցիոն հանցագործությունների քննության արդյունավետության ապահովումը,
- ապօրինի ծագում ունեցող գույքի բռնագանձմանն ուղղված գործուն կառուցակարգերի սահմանումը և ներդրումը, դրանց՝ միջազգային չափանիշներին համապատասխանության ապահովումը:
ՀՀ հակակոռուպցիոն ռազմավարության և դրա իրականացման 2019-2022 թթ․ միջոցառումների ծրագրով կոռուպցիոն հանցագործությունների բացահայտման արդյունավետության ապահովման նպատակով նախանշված են բարեփոխումների մի շարք միջոցառումներ։ Մասնավորապես, նախատեսվում է․
- ՀՀ քրեական օրենսգրքով կոռուպցիոն հանցագործությունների շրջանակի հստակեցում,
- կոռուպցիոն առանձին հանցագործությունների, այդ թվում՝ ապօրինի հարստացման, քննության մեթոդիկայի մշակում, մշակված մեթոդիկայի հիման վրա քրեական հետապնդման մարմինների վերապատրաստում,
- կոռուպցիոն հանցագործությունների մասին վիճակագրության համալրում,
- բանկային հաշիվների կենտրոնացված ռեեստրի ստեղծում,
- ապօրինի ծագում ունեցող գույքի բռնագանձմանն ուղղված կառուցակարգերի ստեղծում,
- կոռուպցիոն իրավախախտումների համար իրավաբանական անձանց քրեական պատասխանատվության ենթարկելու ինստիտուտի ներդրում:
Կոռուպցիոն հանցագործությունների շրջանակի հստակեցման նպատակով ՀՀ արդարադատության նախարարության կողմից 2019 թ․ մշակվել և ԱԺ կողմից ընդունվել է 2020 թ․ մարտի 25-ի ՀՕ-207-Ն «ՀՀ քրեական օրենսգրքում փոփոխություններ և լրացումներ կատարելու մասին» ՀՀ օրենքով սահմանված կոռուպցիոն հանցագործությունների ցանկ, որում ընդգրկված են 28 կոռուպցիոն հանցագործության տեսակներ: Հիմք ընդունելով վերոնշյալ փոփոխությունները՝ ՀՀ գլխավոր դատախազի 2019 թ․ դեկտեմբերի 27-ի և 2020 թ․ հուլիսի 2-ի համապատասխան հրամաններով կոռուպցիոն հանցագործությունների վերաբերյալ վիճակագրական տեղեկատվությունը համալրվել է կոռուպցիոն հանցագործությունների վերաբերյալ տեղեկատվության ստացման աղբյուրների ու կոռուպցիոն հանցագործությունների քննության արդյունքում բռնագրավված և բռնագանձված գույքի մասին տվյալներով, իսկ 2020 թ․ ընթացքում կոռուպցիոն հանցագործությունների վերաբերյալ ՀՀ գլխավոր դատախազության տեղեկանքը կազմված է «ՀՀ քրեական օրենսգրքում փոփոխություններ և լրացումներ կատարելու մասին» ՀՀ օրենքով սահմանված կոռուպցիոն հանցագործությունների ցանկով՝ մինչ այդ գործող կոռուպցիոն հանցագործության մյուս տեսակների համադրմամբ:
Կոռուպցիոն առանձին հանցագործությունների, այդ թվում՝ ապօրինի հարստացման, քննության մեթոդիկայի մշակման ուղղությամբ ՀՀ կառավարության 2019 թ․ հոկտեմբերի 3-ի «Հայաստանի Հանրապետության հակակոռուպցիոն ռազմավարությունը և դրա իրականացման 2019-2022 թվականների միջոցառումների ծրագիրը հաստատելու մասին» թիվ 1332-ն որոշմամբ 2020 թ․-ին կատարման ենթակա միջոցառումների իրականացման ընթացքի, մշտադիտարկման և գնահատման արդյունքների վերաբերյալ» ՀՀ արդարադատության նախարարության հրապարակած հաշվետվության համաձայն՝ կոռուպցիոն առանձին հանցագործությունների, այդ թվում՝ ապօրինի հարստացման քննության մեթոդական ուղեցույցը մշակվել է: Ուղեցույցի մեջ մանրամասն վերլուծված են կոռուպցիոն հանցագործությունների էությունը և դրանց կանխարգելման իրավական հիմքերը, կոռուպցիայի հակազդման իրավա-կազմակերպական հիմքերը, կոռուպցիոն հանցագործությունների քրեաիրավական և կրիմինալիստական բնութագրերը: Առանձին գլխով ներկայացված են ապօրինի հարստացման էությունը, իրավական հիմքերը և առանձնահատկությունները: Ներկայացված են նաև կոռուպցիոն հանցագործությունների գործերով պարզաբանման ենթակա հանգամանքները, կոռուպցիոն հանցագործությունների քննության քրեադատավարական և կրիմինալիստական բնութագրերը, այդ թվում՝ նաև կոռուպցիոն հանցագործությունների գործերով կատարվող առանձին քննչական գործողությունների առանձնահատկությունները:
Ապօրինի ծագում ունեցող գույքի բռնագանձմանն ուղղված կառուցակարգերի ստեղծման ուղղությամբ ԱԺ կողմից 2020 թ․ ապրիլի 16-ին ընդունված ՀՕ-240-Ն «Ապօրինի ծագում ունեցող գույքի բռնագանձման մասին» օրենքը: 2020 թ. սեպտեմբերի 3-ից ՀՀ գլխավոր դատախազության ապօրինի գույքի բռնագանձման պատասխանատու ստորաբաժանումը ստեղծվել և գործում է, ընդ որում՝ ստեղծումից մինչ նոյեմբերի 15-ն ընկած ժամանակահատվածում ապօրինի ծագում ունեցող գույքի բռնագանձման գործերով վարչությունում ստացվել է շուրջ 200 նյութ՝ քրեական գործերով հնարավոր ապօրինի ծագում ունեցող գույք ունեցող 405 սուբյեկտի վերաբերյալ։ Ուսումնասիրություն սկսելու հիմքերի առկայության ստուգման արդյունքում նրանցից 206-ին պատկանող գույքի առնչությամբ որոշում է կայացվել սկսել ուսումնասիրություններ, որոնք ընթացքի մեջ են:
Բանկային հաշիվների կենտրոնացված ռեեստրի ստեղծում միջոցառման մասով 2020 թ․ ընթացքում ՀՀ կենտրոնական բանկը մշակել է ««ՀՀ կենտրոնական բանկի մասին» ՀՀ օրենքում լրացում կատարելու մասին» ՀՀ օրենքի նախագիծը: Նախագիծն ուղարկվել է ՀՀ վարչապետի աշխատակազմ՝ սահմանված կարգով ընթացք տալու և օրենսդրական նախաձեռնությամբ ՀՀ ազգային ժողով ուղարկելու համար:
2021 թ․ մայիսի 5-ին ԱԺ հերթական նիստում առաջին ընթերցմամբ քննարկվեց ««ՀՀ կենտրոնական բանկի մասին» ՀՀ օրենքում լրացում կատարելու մասին» օրենքի նախագիծը, որով սահմանվում են ՀՀ-ում բանկային հաշիվների կենտրոնացված ռեեստրի ներդրման նպատակները, ռեեստրում ներառման ենթակա տեղեկությունների շրջանակը, ինչպես նաեւ ԿԲ խորհրդի լիազորությունը` սահմանելու այդ ռեեստրի վարման, ներառման ենթակա նույնականացման տեղեկությունների ցանկը, այդ թվում` հաշվետվությունների տեսքով տեղեկությունների տրամադրման կարգը և ժամկետները:
Կոռուպցիոն իրավախախտումների համար իրավաբանական անձանց քրեական պատասխանատվության ենթարկելու ինստիտուտի ներդրման միջոցառման մասով 2020 թ․ մայիսի 21-ին ՀՀ կառավարությունը հավանության է արժանացրել և ԱԺ ներկայացրել ՀՀ քրեական օրենսգրքի նախագիծը:
«ՀՀ քրեական օրենսգիրք» ՀՀ ՀՕ-199-Ն օրենքն ԱԺ կողմից ընդունվել է 2021 թ․ մայիսի 5-ին։ Օրենքը ուժի մեջ է մտնելու 2022 թ․ հուլիսի 1-ից։ Օրենքով ներդրվել է իրավաբանական անձանց քրեական պատասխանատվության ինստիտուտը (Բաժին 7), և հստակորեն սահմանվել է այն հանցագործությունների սպառիչ շրջանակը, որոնց սուբյեկտ կարող է լինել իրավաբանական անձը: Ընդ որում, համաձայն օրենքի, իրավաբանական անձը կոռուպցիոն հանցագործությունների մեծամասնության սուբյեկտ կարող է լինել, հետևաբար՝ քրեական պատասխանատվության ենթարկվել: Ինչ վերաբերում է կոռուպցիոն բնույթի այն հանցագործություններին, որոնց համար սահմանված չէ իրավաբանական անձի պատասխանատվություն, ապա անհրաժեշտ է նշել, որ այդ հանցագործությունների դիսպոզիցիայի վերլուծության արդյունքում ակնհայտ է, որ համապատասխան հանրորեն վտանգավոր արարքը կարող է կատարել միայն ֆիզիկական անձը և որևէ ձևով վերաբերելի չէ իրավաբանական անձին։
Հասարակության հակակոռուպցիոն կրթություն և իրազեկում
Կոռուպցիայի դեմ պայքարի արդյունավետությունն ապահովող հիմնական տարրերից մեկը հակակոռուպցիոն պայքարի միջոցների և կառուցակարգերի մասին հասարակության պատշաճ իրազեկումն է: Վերջինիս հետ սերտորեն կապված է նաև հանրային ծառայողների, պատասխանատուների, ինչպես նաև այլ շահագրգիռ կողմերի համակարգային և պարբերական հակակոռուպցիոն կրթությունը: Համաձայն 2019 թ.-ին «Թրանսփարենսի Ինթերնեյշնլ» հակակոռուպցիոն կենտրոնի պատվերով, «Հետազոտական ռեսուրսների կովկասյան կենտրոն-Հայաստանի» (ՀՌԿԿ-Հայաստան) կողմից իրականացված «Հայաստանի տնային տնտեսությունների շրջանում կոռուպցիայի վերաբերյալ հանրային կարծիքի հետազոտության» տվյալների՝ հակակոռուպցիոն առաջնահերթ ուղղություններից հակակոռուպցիոն կրթությունը և իրազեկումը նշել են հարցվածների միայն 6.1%-ը, որը շատ ցածր ցուցանիշ է դիտվում և ներառված է պատասխանների 10 տոկոսը չհատած առաջնահերթությունների խմբում։
Միաժամանակ, նույն հետազոտությամբ արձանագրված է, որ «ընդհանուր առմամբ, հարցվածների մոտ արձանագրվել է կոռուպցիայի առավել հայտնի դրսևորումների մասին իրազեկվածության բավարար մակարդակ, սակայն դրսևորվել է նաև հանդուրժողականություն որոշ կոռուպցիոն երևույթների նկատմամբ, ինչը կարող է պայմանավորված լինել մշակութային գործոններով կամ գիտելիքի բացով»։
ՀՀ հակակոռուպցիոն 4-րդ ռազմավարությամբ կարևորվում է հակակոռուպցիոն կրթության և հակակոռուպցիոն իրավագիտակցության բարձրացման ուղղությամբ պետական մակարդակով գործուն քայլեր ձեռնարկելը: Ռազմավարությունը նախատեսում է պետության կողմից հակակոռուպցիոն միջոցառումների իրականացման, ծառայությունների մատուցման ոլորտում իրականացված բարեփոխումների, ազդարարման և բողոքարկման մեխանիզմների, պետական մարմինների հետ հարաբերակցվելիս անձանց իրավունքների վերաբերյալ հանրային իրազեկվածության բարձրացման, ազդարարման համակարգի առանձնահատկությունների, տեղեկատվության ազատության երաշխիքների, հանրային ծառայողների էթիկայի կանոնների վերաբերյալ հանրության և հանրային ծառայողների տեղեկացվածության բարձրացում: Նշյալ ուղենիշի համար առաջարկվում է մշակել և հաստատել հանրային իրազեկման արշավների իրականացման տարեկան ծրագրեր:
ՄԱԿ-ի «Կոռուպցիայի դեմ» կոնվենցիան կոռուպցիայի կանխարգելման մարմիններից պահանջում է, որ դրանք «նպաստեն կրթական և ուսումնական ծրագրերի իրականացմանը այն բանի համար, որ այդպիսի անձինք կարողանան բավարարել պետական գործառույթների ճիշտ, բարեխիղճ և պատշաճ կատարման պահանջները, ինչպես նաև նրանց ապահովում են մասնագիտացված և պատշաճ պատրաստվածությամբ նրա համար, որ խորացնեն նրանց կողմից այն ռիսկերի գիտակցումը, որոնք կապված են կոռուպցիայի հետ և կապված են նրանց կողմից իրենց գործառույթների կատարման հետ։ Այդպիսի ծրագրերը կարող են վկայակոչումներ պարունակել կիրառվող բնագավառներում կանոնագրքերի կամ վարքագծի չափանիշներին»:
Այս առումով հակակոռուպցիոն ռազմավարությամբ առաջարկվում է շարունակական քայլեր ձեռնարկել հանրային ծառայողների, այդ թվում՝ քաղաքական պաշտոն զբաղեցնող անձանց համակարգային և պարբերական հակակոռուպցիոն կրթության տրամադրման հարցում: Ընդ որում, կառուցակարգային հարցերի լուծման նպատակով հակակոռուպցիոն կրթության իրականացման գործառույթը վերապահվել է Կոռուպցիայի կանխարգելման հանձնաժողովին՝ վերջինիս համար սահմանելով հակակոռուպցիոն կրթական և հանրային իրազեկման ծրագրերի, պաշտոնատար անձանց և հանրային ծառայողների վերապատրաստման ծրագրերում հակակոռուպցիոն դասընթացներ ներառելու, ուսումնամեթոդական ուղեցույցների, այլ նյութերի, պարբերական խորհրդատվական զեկույցների մշակման և հրապարակման պարտականություն: Պաշտոնատար անձանց և հանրային ծառայողների վերապատրաստումների արդյունավետության բարձրացման նպատակով ռազմավարությամբ առաջարկվում է ներդնել կոռուպցիայի դեմ պայքարի ոլորտում հանրային ծառայողների գիտելիքների և հմտությունների պարբերական գնահատման համակարգ:
Կառավարությունը, կարևորելով կոռուպցիայի դեմ պայքարում քաղաքացիական հասարակության դերը և գիտակցելով հասարակական կազմակերպությունների կարողությունների զարգացման անհրաժեշտությունը, ռազմավարությամբ վերջիններիս համար նախատեսել է նաև շարունակական հակակոռուպցիոն վերապատրաստումների կազմակերպման միջոցառումներ:
Հակակոռուպցիոն ռազմավարությունը կարևորում է հակակոռուպցիոն կրթության արմատավորումը հանրակրթական դպրոցում։ Նախատեսում է արդիականացնել «Հասարակագիտություն» առարկայի շրջանակներում դասավանդվող կոռուպցիայի դեմ պայքարին առնչվող թեմաների բովանդակությունը՝ այն հաշվով, որ դրանք համապատասխանեն կոռուպցիայի դեմ տարվող պայքարի և կառավարության հակակոռուպցիոն քաղաքականության քայլերին: Համանման քայլեր են նախատեսված նաև բարձրագույն ուսումնական հաստատություններում և միջին մասնագիտական ուսումնական հաստատություններում՝ որպես պարտադիր առարկա հակակոռուպցիոն կրթությունը ներառելու ուղղությամբ:
Հասարակության հակակոռուպցիոն կրթության և իրազեկման ուղղությամբ հակակոռուպցիոն ռազմավարության և դրա իրականացման 2019 և 2020 թթ․ միջոցառումների ծրագրի կատարման առաջընթացի վերաբերյալ հաշվետվություններին կարող եք ծանոթանալ ՀՀ կառավարության հակակոռուպցիոն մոնիտորինգի պլատֆորմում։
