Դատաիրավական համակարգ
Հայաստանի երրորդ հանրապետության պատմության ընթացքում դատաիրավական համակարգի զարգացումը մեկնարկել է 1995 թ. Սահմանադրության ընդունմամբ։
Սահմանադրությունն ամրագրեց իշխանության երեք՝ դատական, օրենսդիր և գործադիր ճյուղերի տարանջատումը, ինչպես նաև ձևավորեց Սահմանադրական դատարան և Արդարադատության խորհուրդ՝ իբրև դատական համակարգի բարձրագույն մարմին։
1996 թվականին ՀՀ նախագահը ձևավորեց դատաիրավական առաջին բարեփոխումները համակարգող պետական հանձնաժողովը՝ տալով Դատական և իրավական բարեփոխումների ծրագրի հայեցակարգի մշակման գործընթացի մեկնարկը։ 1997 թ.-ին պատրաստ էր և հաստատվեց ՀՀ դատաիրավական համակարգի բարեփոխման ժամանակացույցը։
Ծրագրին համապատասխան՝ հետագա տարիներին ընդունվեցին ժամանակացույցով նախատեսված հիմնական իրավական ակտերը։
Հետագայում դատական և իրավական ոլորտում բարեփոխումներն իրականացվեցին հիմնականում երեք ծրագրերի շրջանակներում՝ Դատաիրավական բարեփոխումների 2009-2011 թթ. ռազմավարական գործողությունների ծրագիրը և Դատական և իրավական բարեփոխումների 2012-2017 թթ. ռազմավարական ծրագիրը։ 2019 թվականին ընդունվեց Դատական և իրավական բարեփոխումների 2019-2023 թթ. ռազմավարությունը և դրանից բխող գործողությունների ծրագիրը, որը գտնվում է իրականացման փուլում։
Անկախացման առաջին տարիներից ի վեր դատաիրավական ոլորտի հիմնական խնդիրներն են եղել դատարանների անկախությունը՝ ներառյալ գործադիր իշխանությունից, և կոռուպցիայի կանխարգելումն ու ֆինանսավորումը, արդյունավետությունը, պրոֆեսիոնալիզմը։
2018 թ. հեղափոխությունից հետո դատաիրավական ոլորտի բարեփոխումները ստացան առաջնային նշանակություն։
2019-2023 թթ․-ի բարեփոխումների ծրագրով (այսուհետ՝ Ծրագիր) նախատեսվեց իրականացնել շրջադարձային բարեփոխումներ մի շարք հարցերի՝ ներառյալ արդարադատության համակարգում համակարգային կոռուպցիայի դեմ պայքարի
ոլորտում, որի առկայությունը արձանագրել են միջազգային և ներպետական իրավապաշտպան համակարգերը, և մանրամասն անդրադարձել է Մարդու իրավունքների պաշտպանը իր 2013 թվականի Արդար դատաքննության իրավունքի մասին զեկույցով։ Այլ կարևորագույն խնդիրներից են դատարանների ներքին և արտաքին անկախությունը, անաչառությունը, արդյունավետությունը, մատչելիությունը, հանրության շրջանում դատարանների հանդեպ վստահության բարձրացումը։
Որպես դատաիրավական բարեփոխումների իրականացման հիմնական ուղղություններ են նախանշվել անցումային արդարադատության գործիքակազմի կիրառումը, սահմանադրական և սահմանադրական արդարադատության բարեփոխումները, իրավապահ համակարգի և դատական համակարգի բարեփոխումները։
Դատաիրավական բարեփոխումների առանցքային ուղղություններից է անցումային արդարադատության գործիքակազմի կիրարկումը։
Ծրագրով, որպես անցումային արդարադատության հիմնական գործիք, նախատեսվել է ճշմարտության բացահայտման գործիքը, որի նպատակն է հավաքել և վերլուծել տեղեկություններ նախկինում տեղի ունեցած իրավունքների խախտման վերաբերյալ, փորձել վերականգնել տուժողների իրավունքները, գնահատական տալ անցյալին և կատարել ինստիտուցիոնալ բարեփոխումներ։
Այս ուղղությամբ Արդարադատության նախարարության կողմից մշակվել է «Փաստահավաք հանձնաժողովի մասին» օրենքի և այլ հարակից օրենքների նախագիծը։
2019 թ. մայիսի 25 -ին Ազգային ժողովն անցկացրեց «Անցումային արդարադատության գործիքների կիրառման հեռանկարները Հայաստանում» խորագրով խորհրդարանական լսումներ, որի նպատակն էր ձևավորել պատկերացում, թե ինչպես են հանրության տարբեր շրջանակները գնահատում Հայաստանում անցումային արդարադատության կիրառման անհրաժեշտությունը, ինչ ակնկալիքներ են առկա: Լսումների ընթացքում քննարկվել են անցումային արդարադատության տարբեր գործիքներ՝ ներառյալ վեթինգը։
Քաղաքացիական հասարակության ներկայացուցիչները հետագայում հանդես եկան Արդյունավետ վեթինգ իրականացնելու վերաբերյալ առաջարկությունների փաթեթով, որով առաջարկվում է ընդունել «Վեթինգի մասին» օրենք, սահմանադրական հրատապ բարեփոխումներ իրականացնելուց հետո ձևավորել վեթինգ իրականացնող մարմիններ, իրականացնել դատավորների վեթինգ՝ առաջնահերթությունը տալով Սահմանադրական, Վճռաբեկ դատարաններին և Բարձրագույն դատական խորհրդին։ Զուգահեռաբար առաջարկվում էր իրականացնել դատավորների նոր թեկնածուների վերապատրաստում և ցուցակի կազմում, նոր դատավորների նշանակում։
Ծրագրով չնախատեսվեց վեթինգի իրականացում՝ որպես այդպիսին, փոխարենը ձևակերպվեցին մի շարք այլ օրենսդրական և կառուցվածքային փոփոխություններ, որոնք կնպաստեին դատական համակարգի առողջացմանը։
Այսպես, 2020 թ. մարտին փոփոխություններ և լրացումներ կատարվեցին 2018 թ. ընդունված նոր Դատական օրենսգրքում և «Սահմանադրական դատարանի մասին» ՀՀ օրենքում, որոնցով սահմանվեց դատավորների և Բարձրագույն դատական խորհրդի անդամների բարեվարքության գնահատման օրենսդրական գործիքակազմ, ըստ որի դատավորների բարեվարքությունը նախատեսվում է ստուգման ենթարկել հետևյալ բաղադրիչներով՝ գույքային դրություն (գույքի օրինականության ստուգում), արհեստավարժություն և հարգանք մարդու իրավունքների նկատմամբ, անկողմնակալություն (որոշակի կապերից, ազդեցություններից ազատ որոշման կայացում)։
Ի թիվս այլ կառուցակարգային փոփոխությունների, Կոռուպցիայի կանխարգելման հանձնաժողովին վերապահվեց լիազորություն՝ պահանջել և ստանալ բանկային, առևտրային, ապահովագրական գաղտնիքի վերաբերյալ տեղեկատվություն, հարուցել կարգապահական վարույթ։ Սահմանվեց Էթիկայի և կարգապահական հանձնաժողովի ձևավորման կարգը, որի ութ անդամներին ընտրում է ՀՀ դատավորների ընդհանուր ժողովը։ Անդամներից երկուսը պետք է լինեն ոչ դատավոր անդամ՝ հասարակական կազմակերպությունների կողմից ներկայացված թեկնածուներից։ ՀՀ դատավորների ընդհանուր ժողովն ընտրում է նաև Դատավորների գործունեության գնահատման և Ուսումնական հարցերի հանձնաժողովի անդամներին։
Դատական համակարգի բարեփոխումների մեկ այլ ուղղություն է մասնագիտական դատարանների ձևավորումը՝ նոր դատավորների համալրմամբ։
Մասնավորապես, ՀՀ արդարադատության նախարարության կողմից մշակվել են հակակոռուպցիոն մասնագիտացված դատարանի, մինչդատական քրեական վարույթի գործերի և կոռուպցիոն հանցագործությունների քննությունը քրեական մասնագիտացման առանձին դատավորների կողմից քննության համակարգի ձևավորմանն ուղղված օրենսդրական նախագծեր։
ՀՀ Ազգային ժողովը փետրվարին ընդունեց օրենսդրական փաթեթ, որով նախատեսվեց մինչդատական քրեական վարույթի գործերի քննության համար քրեական մասնագիտացման առանձին դատավորների համակարգի ձևավորում։ Օրենքը ՀՀ նախագահի կողմից դեռևս չի ստորագրվել և ուղարկվել է Սահմանադրական դատարան՝ Սահմանադրությանը համապատասխանության հարցը որոշելու նպատակով։
Օրենսդրական փոփոխություններին զուգահեռ, իրականացվել են մի շարք կառուցակարգային և մասնագետների համալրվածության փոփոխություններ։
Այսպես, 2020 թ. հունիսին Ազգային ժողովի կողմից ընդունված սահմանադրական փոփոխություններով դադարեցվեցին Հրայր Թովմասյանի լիազորությունները Սահմանադրական դատարանի նախագահի պաշտոնում, Սահմանադրական դատարանի դատավորի պաշտոնից ազատվեցին երեք դատավորներ։
Բարձրագույն դատական խորհրդի տասը անդամներից վեցը Բարձրագույն դատական խորհրդի անդամ են դարձել 2019 թ․-ից հետո, նրանցից չորսին ընտրել է Ազգային Ժողովը։
Միջազգային հանրապետական ինստիտուտի (International Republican Institute) կողմից Հայաստանի բնակչության շրջանում 2021 թ. իրականացրած հետազոտության համաձայն` դատարանների աշխատանքը դրական է գնահատել հարցված անձանց 31, իսկ Սահմանադրական դատարանի աշխատանքը՝ 29 տոկոսը: Ըստ Հայաստանի տնային տնտեսությունների շրջանում կոռուպցիայի վերաբերյալ հանրային կարծիքի հետազոտության տվյալների (հավաքագրված 2019 թ.)՝ դատարանները և դատավորները բնակչության կողմից համարվել են առավել կոռումպացված համակարգեր։ Իսկ ըստ Հետազոտական ռեսուրսների կովկասյան կենտրոն (ՀՌԿԿ)-Հայաստան հիմնադրամի «Կովկասյան բարոմետր» ծրագրի շրջանակներում 2020 թ. իրականացված հետազոտության՝ դատարանների հանդեպ վստահությունը կազմել է 22 տոկոսով։ Առավել ցածր է գնահատվել միայն կուսակցությունների հանդեպ վստահությունը։ «Կովկասյան բարոմետր» հետազոտության 2017 թ. տվյալներով դատարանների հանդեպ վստահությունը կազմել է 16 տոկոս։ Կրկին դատական համակարգը գնահատվել է որպես առավել ոչ վստահելի համակարգերից մեկը։ 2017 թ. տվյալներով Դատարաններից առավել ցածր է գնահատվել վստահությունը Ազգային ժողովի, լրատվամիջոցների, քաղաքական կուսակցությունների նկատմամբ։
Դատաիրավական բարեփոխումների մեկնարկը
Հայաստանի երրորդ հանրապետության պատմության ընթացքում դատաիրավական համակարգի զարգացման մեկնարկը կարելի է համարել 1995 թվականը, երբ ընդունվեց Սահմանադրությունը։
Սահմանադրությունն ամրագրեց իշխանության երեք՝ դատական, օրենսդիր և գործադիր ճյուղերի տարանջատումը, ինչպես նաև ձևավորեց Սահմանադրական դատարան և Արդարադատության խորհուրդ՝ որպես դատական համակարգի բարձրագույն մարմին։
1996 թ. ՀՀ նախագահը ձևավորեց դատաիրավական առաջին բարեփոխումները համակարգող պետական հանձնաժողովը՝ տալով Դատական և իրավական բարեփոխումների ծրագրի հայեցակարգի մշակման գործընթացի մեկնարկը։ 1997 թ. պատրաստ էր և հաստատվեց ՀՀ դատաիրավական համակարգի բարեփոխման ժամանակացույցը։ Որոշմամբ նախատեսվում էր՝ ա) մինչև 1998 թվականի հունիս ամիսը, դատաիրավական համակարգի բարեփոխումների ծրագրին համապատասխան, լուծել դատարաններին, դատախազության կառուցվածքային ստորաբաժանումներին և իրավապահ այլ մարմիններին անհրաժեշտ շենքերի հատկացման և նյութատեխնիկական ապահովման հարցերը, բ) մինչև 1997 թվականի դեկտեմբեր ամիսը առաջարկություններ ներկայացնել ուղղիչ աշխատանքային հիմնարկները և քննչական մեկուսարանները Արդարադատության նախարարության ենթակայությանը հանձնելու մասին:
Ծրագրին համապատասխան, հետագա տարիներին ընդունվեցին հիմնական իրավական ակտերը՝ Քաղաքացիական, Քաղաքացիական դատավարության, Քրեական, Քրեական դատավարության օրենսգրքերը, Դատարանակազմության, Դատախազության, Փաստաբանական ծառայության մասին օրենքները, Դատարանի վճիռների և վճիռների կատարման մասին օրենքը (ընդունվել է որպես Դատական ակտերի հարկադիր կատարման մասին օրենք), Դատավորի կարգավիճակի մասին օրենքները և այլն։
Հետագայում դատական և իրավական ոլորտում բարեփոխումները իրականացվեցին հիմնականում երեք ծրագրերի շրջանակներում՝ Դատաիրավական բարեփոխումների 2009-2011 թթ. ռազմավարական գործողությունների ծրագիրը, Դատական և իրավական բարեփոխումների 2012-2017 թթ. ռազմավարական ծրագիրը, Դատական և իրավական բարեփոխումների 2019-2023 թթ. ռազմավարությունը և դրանից բխող գործողությունների ծրագիրը։
2009-2011 թթ. Դատաիրավական բարեփոխումների ծրագրի հիմնական նպատակն էր կատարելագործել ՀՀ դատաիրավական համակարգը, մասնավորապես`
1) անկախ և հաշվետու արդարադատության ապահովումը. 2) կոռուպցիոն ռիսկերի նվազեցումը. 3) արդարադատության մատչելիության, արդյունավետության և թափանցիկության ապահովումը. 4) դատական ակտերի կատարման բարելավումը. 5) դատաիրավական համակարգի օրենսդրության և ռազմավարության բարելավումը: Այս ծրագրի հիմքում դրվեց նաև Եվրոպական հարևանության քաղաքականության շրջանակներում Հայաստանի Հանրապետության կողմից ստանձնած պարտավորությունների կատարումը:
Դատական և իրավական բարեփոխումների 2012-2017 թթ. ռազմավարական ծրագիրը ճանաչեց, որ դեռևս լուծված չէ արդար և արդյունավետ դատական իշխանության ապահովման հիմնախնդիրը, իսկ դատավորների «անկախության սահմանափակումները թե՛ արտաքին, թե՛ ներքին ներգործության հետևանք են, իսկ դրանց պատճառներն ունեն թե՛ գործառութային, թե՛ կառուցակարգային բնույթ»։ Արձանագրվեց, որ 2009-2011թթ. ռազմավարական գործողությունների ծրագրով նախատեսված որոշ միջոցառումներ չեն կենսագործվել, և որպես հիմնական պատճառ նշվեց համապատասխան ֆինանսական միջոցների անբավարարությունը։
Իբրև այս ծրագրի նպատակներ ամրագրվեցին 1) արդար, արդյունավետ և հանրության առջև հաշվետու դատական իշխանության ապահովումը, 2) քրեական արդարադատության և քրեական պատիժների համակարգի արդյունավետության բարձրացումը, 3) վարչական արդարադատության և վարչական վարույթի արդյունավետության բարձրացումը, 4) քաղաքացիական արդարադատության արդյունավետության բարձրացումը և քաղաքացիական օրենսդրության կատարելագործումը, 5) դատավարական գործառույթների իրականացման արդյունավետության բարձրացումը, 6) փաստաբանական համակարգի բարեփոխումների ապահովումը, 7) դատախազության գործունեության արդյունավետության բարձրացումը, 8) արբիտրաժային, նոտարական և հանրային ռեգիստրների վարման համակարգերի արդյունավետության բարձրացումը, 9) իրավական համաուսուցման և իրավական դաստիարակության համակարգի վերակառուցումը:
Դատական և իրավական բարեփոխումների 2019-2023 թթ. ռազմավարությունը և դրանից բխող գործողությունների ծրագիրը
2018 թ. հեղափոխությունից հետո դատաիրավական ոլորտի բարեփոխումները ստացան առաջնային նշանակություն։ 2019 թ. կառավարության ծրագիրն արձանագրեց ՀՀ ում դատական համակարգի անկախության և արդյունավետության բացակայության խնդիրները։ Ըստ կառավարության ծրագրի՝ դատական համակարգի անկախության հիմնական խոչընդոտը եղել են իշխանության օղակներից դատարաններին իջեցվող ապօրինի հրահանգները։ Ամրագրվեց, որ կառավարությունը բացառում է իշխանական կամ որևէ այլ օղակներից դատավորների գործունեությանն ապօրինի միջամտելու գործելակերպը, սակայն այն պետք է կարողանա նաև բացառել դատավորների կողմից անձնական, նյութական շահագրգռվածությամբ՝ կաշառքով առաջնորդվելու հնարավորությունը։ Նշված ծրագրով և կառավարության 2019-2023 թթ. գործունեության միջոցառումների ծրագրով կառավարությունը հանձն առավ մշակել և իրագործել դատաիրավական բարեփոխումները։
2019 թվականին ընդունվեց Դատական և իրավական բարեփոխումների 2019-2023 թթ. ռազմավարությունը, որին համապատասխան ընդունվեցին Դատաիրավական բարեփոխումների գործողությունների ծրագրերը 2019-2020 և 2021-2023 թվականների համար, ինչպես նաև էլեկտրոնային արդարադատության միասնական համակարգի ստեղծման և տվյալների էլեկտրոնային բազաների մատչելիության ապահովման և արդիականացման գործողությունների ծրագիրը։
Անկախացման առաջին տարիներից ի վեր դատաիրավական ոլորտի հիմնական խնդիրներն են եղել դատարանների անկախությունը՝ ներառյալ գործադիր իշխանությունից, և կոռուպցիայի կանխարգելումը և ֆինանսավորումը, արդյունավետությունը, պրոֆեսիոնալիզմը։ Ծրագրով արձանագրվեց նախկինում իրականացված դատաիրավական բարեփոխումների հատվածային բնույթը, համակարգային բարեփոխումների բացակայությունը։ Ծրագիրը նաև արձանագրեց, որ չնայած իրականացված բազմաթիվ գործողություններին, դրանք չեն հանգեցրել «ո՛չ համակարգային բարեփոխումների, ո՛չ դատական իշխանության նկատմամբ հանրային վստահության բարձրացման, ո՛չ դատարաններում և իրավապահ մարմիններում կոռուպցիոն երևույթների վերացման»։
2019-2023 թթ․-ի բարեփոխումների ծրագրով (այսուհետ՝ Ծրագիր) նախատեսվեց իրականացնել շրջադարձային բարեփոխումներ մի շարք հարցերի՝ ներառյալ արդարադատության համակարգում համակարգային կոռուպցիայի դեմ պայքարի
ոլորտում, որի առկայությունը արձանագրել են միջազգային և ներպետական իրավապաշտպան համակարգերը, և մանրամասն անդրադարձել է Մարդու իրավունքների պաշտպանը իր 2013 թ. Արդար դատաքննության իրավունքի մասին զեկույցում։ Այլ կարևորագույն խնդիրներից են դատարանների ներքին և արտաքին անկախությունը, անաչառությունը, արդյունավետությունը, մատչելիությունը, հանրության շրջանում դատարանների հանդեպ վստահության բարձրացումը։
Դատաիրավական բարեփոխումների իրականացման հիմնական ուղղություններն են նախանշվել անցումային արդարադատության գործիքակազմի կիրառումը, Սահմանադրական բարեփոխումները և Սահմանադրական արդարադատության բարեփոխումները, իրավապահ համակարգի բարեփոխումները և դատական համակարգի բարեփոխումները։
Մասնավորապես, Ծրագրի ռազմավարական ուղղություններն էին, ի թիվս այլի,
- Անցումային արդարադատության գործիքակազմի կիրառման միջոցով իրավունքի գերակայության ամրապնդումը,
- Սահմանադրական բարեփոխումների անցկացումը,
- Ընտրական օրենսդրության բարեփոխումը,
- Դատական իշխանության անկախության և անաչառության ապահովումը,
- Դատական իշխանության հանրային հաշվետվողականության կառուցակարգերի բարելավումը,
- Կոռուպցիայից և հովանավորչությունից զերծ դատական համակարգը,
- Դատարանների գործունեության արդյունավետության բարձրացումը,
- Իրավապահ համակարգի բարեփոխումը,
- Քրեական և քրեական դատավարության օրենսդրության բարեփոխումը,
- Քաղաքացիական և քաղաքացիական դատավարության օրենսդրության բարեփոխումը,
- Վարչական արդարադատության և վարչական վարույթի արդյունավետության բարձրացումը,
- Սնանկության ոլորտի բարեփոխումները,
- Վեճերի լուծման այլընտրանքային եղանակների զարգացումը,
- Նոտարական համակարգի արդյունավետության բարձրացումը,
- Փաստաբանական համակարգի արդյունավետության բարձրացումը,
- Հարկադիր կատարման համակարգի բարեփոխումները:
Անցումային արդարադատությունը
Դատաիրավական բարեփոխումների առանցքային ուղղություններից է անցումային արդարադատության գործիքակազմի կիրարկումը։
Ծրագրով, որպես անցումային արդարադատության հիմնական գործիք, նախատեսվել է ճշմարտության բացահայտման գործիքը, որի նպատակն է հավաքել և վերլուծել տեղեկություններ նախկինում տեղի ունեցած իրավունքների խախտման վերաբերյալ, փորձել վերականգնել տուժողների իրավունքները, գնահատական տալ անցյալին և կատարել ինստիտուցիոնալ բարեփոխումներ։
Այս աշխատանքները նախատեսվում է իրականացնել հետևյալ երեք ուղղություններով՝
- հավաքել մարդու իրավունքների զանգվածային, պարբերական խախտումների վերաբերյալ փաստեր առնվազն հետևյալ ոլորտներում՝ ա) 1991 թվականի սեպտեմբերից ի վեր տեղի ունեցած բոլոր ընտրական գործընթացներ, բ) 1991 թվականի սեպտեմբերից ի վեր հետընտրական գործընթացում տեղի ունեցած քաղաքական հետապնդումներ, գ) Հայաստանում պետության կամ հասարակության կարիքների համար գույքի հարկադիր օտարումներ, դ) սեփականազրկումների այլ դրսևորումներ, ե) ոչ մարտական պայմաններում զոհված զինծառայողներ,
- դիտարկել խախտված իրավունքների վերականգնման հնարավորությունը, հանցագործությունների վերաբերյալ նոր տեղեկությունների ի հայտ գալու դեպքում այդ տեղեկությունների տրամադրում իրավապահ մարմիններին,
- ինստիտուցիոնալ բարեփոխումների, այդ թվում՝ մշտադիտարկման այնպիսի համակարգերի ներդրում, որոնց կիրառումը թույլ կտա վեր հանել հնարավոր խախտումները և կբացառի անցյալի սխալների կրկնությունը։
Արդարադատության նախարարության կողմից մշակվել և 2020 թ. մայիսին հանրային քննարկման են ներկայացրել «Հայաստանի Հանրապետության փաստահավաք հանձնաժողովի մասին» օրենքի և հարակից օրենքների նախագծերը, որոնցով ամրագրվում են 1991-2018 թվականների ընթացքում Հայաստանում տեղի ունեցած՝ մարդու իրավունքների զանգվածային և պարբերական խախտումների դեպքերը և դրանց պատճառներն ուսումնասիրելու, դրանց վերաբերյալ տեղեկություններ հավաքագրելու և դրանց կրկնության բացառմանն ուղղված առաջարկություններ ձևակերպելու նպատակով ստեղծված Հանձնաժողովի կազմավորման և գործունեության, իրավասության շրջանակի, լիազորությունների սահմանները, հանձնաժողովի անդամներին ներկայացվող պահանջները։
Քաղաքացիական հասարակության մի շարք կազմակերպություններ առաջարկել են ընդլայնել փաստագրման ենթակա դեպքերը և նվազեցնել հանձնաժողովի ձևավորման գործընթացում քաղաքական նպատակահարմարությունների ազդեցությունը։
2019 թ. մայիսի 25 -ին Ազգային ժողովն անցկացրեց «Անցումային արդարադատության գործիքների կիրառման հեռանկարները Հայաստանում» խորագրով խորհրդարանական լսումներ, որի նպատակն էր ձևավորել պատկերացում, թե ինչպես են գնահատում Հայաստանում անցումային արդարադատության կիրառման անհրաժեշտությունը հանրության տարբեր շրջանակները, և ինչ ակնկալիքներ կան այդ գործընթացից: Լսումների ընթացքում քննարկվել են անցումային արդարադատության տարբեր մոտեցումներ և գործիքներ՝ ներառյալ վեթինգը։ Քաղաքացիական հասարակության ներկայացուցիչները հետագայում հանդես եկան արդյունավետ վեթինգ իրականացնելու վերաբերյալ առաջարկությունների փաթեթով, որով առաջարկվում էր խորքային ուսումնասիրություն կատարել՝ պարզելու, թե գործող դատական համակարգում (բոլոր դատական ատյանները, Բարձրագույն դատական խորհուրդ), ինչպես նաև նոր ստեղծվելիք դատարաններում նոր դատավորների ի՞նչ կրիտիկական զանգված պետք է ավելանա, որպեսզի փոխվի դատարանների աշխատանքի որակը և արդարադատության որակի տեսակարար կշիռը,
ընդունել «Վեթինգի մասին» օրենք, Սահմանադրական հրատապ բարեփոխումներ իրականացնելուց հետո ձևավորել վեթինգ իրականացնող մարմիններ, իրականացնել դատավորների վեթինգ՝ առաջնահերթությունը տալով Սահմանադրական, Վճռաբեկ դատարաններին և Բարձրագույն դատական խորհրդին։ Զուգահեռաբար, առաջարկվում էր իրականացնել դատավորների նոր թեկնածուների վերապատրաստում և ցուցակի կազմում, նոր դատավորների նշանակում։
Ծրագրով չնախատեսվեց վեթինգի իրականացում՝ որպես այդպիսին, փոխարենը ձևակերպվեցին մի շարք այլ օրենսդրական և կառուցվածքային փոփոխություններ, որոնք կարող են նպաստել դատական համակարգի առողջացմանը։
Այսպես, 2020 թ. մարտին փոփոխություններ և լրացումներ կատարվեցին 2018 թ. ընդունված նոր Դատական օրենսգրքում և «Սահմանադրական դատարանի մասին» ՀՀ օրենքում։ Լրացումներով ամրագրվեց դատավորների և Բարձրագույն դատական խորհրդի անդամների բարեվարքության գնահատման օրենսդրական գործիքակազմը, ըստ որի՝ դատավորների բարեվարքությունը նախատեսվում է ստուգման ենթարկել հետևյալ բաղադրիչներով՝ գույքային դրություն (գույքի օրինականության ստուգում), արհեստավարժություն և հարգանք մարդու իրավունքների նկատմամբ, անկողմնակալություն (որոշակի կապերից, ազդեցություններից ազատ որոշման կայացում)։
Ի թիվս այլ կառուցակարգային փոփոխությունների, Կոռուպցիայի կանխարգելման հանձնաժողովին վերապահվեց լիազորություն՝ պահանջել և ստանալ բանկային, առևտրային, ապահովագրական գաղտնիքի վերաբերյալ տեղեկատվություն, հարուցել կարգապահական վարույթ։
Դատավորների վեթինգի համակարգին, ըստ բնակչության շրջանում իրականացված հետազոտության, հավանության են տվել հարցվածների 58 տոկոսը։
Օրենսդրական փոփոխությամբ նաև սահմանվեց Դատավորների ընդհանուր ժողովի երեք հանձնաժողովների՝ Էթիկայի և կարգապահական հարցերի հանձնաժողովի, Դատավորների գործունեության գնահատման հանձնաժողովի և Ուսումնական հարցերի հանձնաժողովի ձևավորման, անդամների լիազորությունների դադարեցման կարգը։ Էթիկայի և կարգապահական հանձնաժողովին, Կոռուպցիայի կանխարգելման հանձնաժողովի հետ մեկտեղ, վերապահվեց կարգապահական վարույթ հարուցելու լիազորությունը։
Էթիկայի և կարգապահական հանձնաժողովի ութ անդամներին ընտրում է ՀՀ դատավորների ընդհանուր ժողովը՝ գաղտնի քվեարկությամբ, չորս տարի ժամկետով։ Անդամներից երկուսը պետք է լինեն ոչ դատավոր անդամ՝ հասարակական կազմակերպությունների կողմից ներկայացված թեկնածուներից։ Ուսումնական հարցերի հանձնաժողովը կազմված է յոթ անդամից, որոնցից հինգը` դատավոր անդամներ (մեկը՝ Վճռաբեկ դատարանից, երկուական Վերաքննիչ և առաջին ատյանի դատարաններից), երկուսը` դատավոր չհանդիսացող անդամներ: Դատավորների գործունեության գնահատման հանձնաժողովը կազմված է հինգ անդամից, որոնցից երեքը` դատավոր անդամներ (մեկական Վճռաբեկ, Վերաքննիչ և առաջին ատյանի դատարաններից), երկուսը` իրավաբան գիտնականներ:
Դատավորների գործունեության գնահատման և Ուսումնական հարցերի հանձնաժողովի անդամներին ընտրում է Դատավորների ընդհանուր ժողովը՝ գաղտնի քվեարկությամբ, չորս տարի ժամկետով։
Դատական համակարգի բարեփոխումների մեկ այլ ուղղություն է մասնագիտական դատարանների ձևավորումը՝ նոր դատավորների համալրմամբ։
Մասնավորապես, ՀՀ արդարադատության նախարարության կողմից մշակվել են հակակոռուպցիոն մասնագիտացված դատարանի, մինչդատական քրեական վարույթի գործերի և կոռուպցիոն հանցագործությունների քննությունը քրեական մասնագիտացման առանձին դատավորների կողմից իրականացնելու համակարգի ձևավորմանն ուղղված օրենսդրական նախագծեր։
Ըստ քաղաքացիական հասարակության մի շարք կազմակերպությունների՝ դատական համակարգում հակակոռուպցիոն դատարանների ձևավորման մասին օրենսդրական փաթեթները ունեին լրամշակման կարիք, որպեսզի ապահովվի թեկնածուների ցուցակի համալրման նպատակով անցկացվող որակավորման ստուգման գործընթացին փորձագետների ներգրավման պարտադիրությունը, սահմանվեն ՀՀ դատական դեպարտամենտի և Բարձրագույն դատական խորհրդի պարտավորությունը ապահովելու դատավորների թեկնածուների առաջադրման և ընտրության գործընթացի թափանցիկությունը և հրապարակայնությունը, փոփոխվեն և լրացվեն Հակակոռուպցիոն դատարանի դատավորների թեկնածուներին ներկայացվող պահանջները, մասնավորապես, ի թիվս այլի, նախատեսվի, որ Հակակոռուպցիոն դատարանի դատավորն իր մասնագիտական գործունեության ընթացքում չպետք է ենթարկված լինի իր գործունեության հետ կապված պատասխանատվության, Կոռուպցիայի կանխարգելման հանձնաժողովի քննության առարկա դառնա թեկնածուի գիտական աստիճանի ստացման և աշխատանքային ստաժի օրինականությունը։
2021 թ. հունվարի 14-ի կառավարության նիստին ՀՀ վարչապետը հայտնեց, որ Հայաստանը մտնում է դատական համակարգի բարեփոխումների շատ կարևոր փուլ։ Նիստին ՀՀ կառավարությունը հավանություն տվեց «ՀՀ դատական օրենսգիրք» սահմանադրական օրենքում փոփոխություններ և լրացումներ կատարելու մասին» սահմանադրական օրենքի, «ՀՀ քրեական դատավարության օրենսգրքում փոփոխություն կատարելու մասին» և «Արդարադատության ակադեմիայի մասին» օրենքում լրացումներ կատարելու մասին» օրենքների նախագծերի փաթեթներին։
2021 թ. փետրվարին ՀՀ Ազգային ժողովը ընդունեց այս օրենսդրական փաթեթը, որով նախատեսվեց մինչդատական քրեական վարույթի գործերի և ՀՀ տարածքում դատարանների թույլտվությամբ անցկացվող օպերատիվ-հետախուզական միջոցառումներ իրականացնելու մասին բոլոր միջնորդությունների քննության համար քրեական մասնագիտացման առանձին դատավորների համակարգի ձևավորում։
ՀՀ նախագահը չի ստորագրել նշված օրենքները և ուղարկվել է ՀՀ Սահմանադրական դատարան Սահմանադրությանը համապատասխանության հարցը որոշելու նպատակով։
2021 թ. ապրիլի 14-ին ընդունվեց հակակոռուպցիոն և վերաքննիչ հակակոռուպցիոն դատարաններ ստեղծելու մասին օրենսդրական փաթեթը։
Ըստ նոր կարգավորումների՝ Հակակոռուպցիոն դատարանին ենթակա են լինելու ՀՀ քրեական դատավարության օրենսգրքով հակակոռուպցիոն դատարանների իրավասությանը վերապահված գործերը, ինչպես նաև քաղաքացիական դատավարության կարգով պետության գույքային և ոչ գույքային շահերի պաշտպանության հայցերով և «Ապօրինի ծագում ունեցող գույքի բռնագանձման մասին» օրենքի հիման վրա գույքի բռնագանձման հայցերով հարուցված քաղաքացիական գործերը: Հակակոռուպցիոն դատարանը պետք է գործի առնվազն 25 դատավորի քանակով, որից առնվազն 20-ը պետք է լինեն կոռուպցիոն հանցագործությունների քննության գործերով մասնագիտացմամբ, իսկ առնվազն 5-ը՝ պետական շահերի պաշտպանության հայցերով հարուցված քաղաքացիական գործերով մասնագիտացմամբ դատավորներ: Վերաքննիչ հակակոռուպցիոն դատարանում գործը քննում են կոռուպցիոն հանցագործությունների քննության կամ պետական շահերի պաշտպանության հայցերով հարուցված քաղաքացիական գործերով քննության մասնագիտացում ունեցող դատավորները: Վերաքննիչ հակակոռուպցիոն դատարանը գործում է կոռուպցիոն հանցագործությունների քննության մասնագիտացման՝ առնվազն 6, իսկ պետական շահերի պաշտպանության հայցերով հարուցված քաղաքացիական գործերով մասնագիտացման՝ առնվազն 4 դատավորի թվակազմով։
Հակակոռուպցիոն դատարանների գործարկումից հետո առաջին ատյանի ընդհանուր իրավասության և վերաքննիչ դատարանների վարույթում գտնվող և հակակոռուպցիոն և վերաքննիչ հակակոռուպցիոն դատարաններին ենթակա գործերը պետք է փոխանցվեն հակակոռուպցիոն և վերաքննիչ հակակոռուպցիոն դատարաններին:
Օրենքը նաև սահմանում է Հակակոռուպցիոն դատարանի և Վերաքննիչ դատարանի դատավորների բարեվարքության ստուգման ընթացակարգ և բարեվարքության ստուգման լրացուցիչ պահանջներ, մասնավորապես՝ եթե նրանք եղել են դատավոր, իրավապահ համակարգի ծառայող կամ փաստաբան։ ՀՀ նախագահը դեռևս չի ստորագրել այս օրենքները։
Օրենսդրական փոփոխություններին զուգահեռ, իրականացվել են մի շարք կառուցակարգային փոփոխություններ։
Այսպես, 2020 թ. հունիսին Ազգային Ժողովի կողմից ընդունված Սահմանադրական փոփոխություններով դադարեցին Հրայր Թովմասյանի լիազորությունները Սահմանադրական դատարանի նախագահի պաշտոնում, Սահմանադրական դատարանի դատավորի պաշտոնից ազատվեցին երեք դատավորներ՝ Ալվինա Գյուլումյանը, Ֆելիքս Թոխյանը, Հրանտ Նազարյանը։ Որպես Սահմանադրական դատարանի անդամներ ընտրվեցին Երվանդ Խունդկարյանը, Էդգար Շաթիրյանը, Արթուր Վաղարշյանը։
Արդարադատության նախարարը սահմանադրական փոփոխությունների այս նախագիծը ուղարկել էր Վենետիկի հանձնաժողով։ Վենետիկի հանձնաժողովը դիտարկել է առաջադրված հարցադրումները դատավորների անկախության եվրոպական չափորոշիչների լույսի ներքո։ Հանձնաժողովը կարծիք էր հայտնել, որ թեև Սահմանադրական դատարանի՝ 2015 թ. Սահմանադրության կարգավորումներին համապատասխանեցումը ցանկալի է, որ իրականացվի դատավորների «սովորական» փոխարինման միջոցով, սակայն նաև ճանաչել է իշխանությունների իրավասությունը ապահովել Սահմանադրական դատարանի համապատասխանությունը Սահմանադրությանը ողջամիտ ժամկետներում։ Ուստի ընդունելի է համարել իշխանությունների որոշումը իրականացնել անդամների փոփոխությունը՝ պայմանով, որ այդ գործընթացը կհավասարակշռի բախվող շահերը և տեղի չի ունենա անակնկալ կերպով և անմիջապես, այլ անցումային ժամանակաշրջանի միջոցով, ինչը չի վտանգի դատարանի անկախությունը։ Անցումային ժամանակահատվածի կիրառում է առաջարկվել նաև Սահմանադրական դատարանի նախագահի լիազորությունների դադարման հարցում։
Բարձրագույն դատական խորհրդի տասը անդամներից վեցը Բարձրագույն դատական խորհրդի անդամ են դարձել 2019 թ․-ից հետո, նրանցից չորսին ընտրել է Ազգային ժողովը։
Փաստաթղթեր
- ՀՀ Նախագահի հրամանագիրը ՀՀ դատաիրավական բարեփոխումների համակարգի մասին։ 1996/11/08
- ՀՀ նախագահի հրամանագիրը «ՀՀ դատաիրավական համակարգի բարեփոխումների մասին հրամանագրի» կատարմանն ուղղված միջոցառումների մասին։ 1997/02/05
- ՀՀ նախագահի հրամանագիրը դատաիրավական համակարգի բարեփոխումների ժամանակացույցը հաստատելու մասին։ 1997/03/10
- ՀՀ նախագահի կարգադրությունը դատաիրավական բարեփոխումների 2009-2011 թվականների ռազմավարական գործողությունների ծրագիրը և ծրագրից բխող միջոցառումների ցանկը հաստատելու, ինչպես նաև աշխատանքային խումբ ստեղծելու մասին։ 2009/05/05
- ՀՀ նախագահի կարգադրությունը ՀՀ իրավական և դատական բարեփոխումների 2012-2017 թվականների ռազմավարական ծրագիրը և ծրագրից բխող միջոցառումների ցանկը հաստատելու մասին։ 2012/07/01
- ՀՀ կառավարության որոշումը ՀՀ դատական և իրավական բարեփոխումների 2019-2023 թվականների ռազմավարությունը և դրանից բխող գործողությունների ծրագրերը հաստատելու մասին։ 2019/10/26
- ՀՀ կառավարության որոշումը ՀՀ կառավարության 2019-2023 թթ. Գործունեության միջոցառումների ծրագիրը հաստատելու մասին։ 2019/05/16
- ՀՀ կառավարության որոշումը ՀՀ կառավարության ծրագրի մասին։ 2019/02/08
- ՀՀ Սահմանադրության փոփոխություններ։ 2015/12/22
- ՀՀ Դատական օրենսգիրք ՀՀ սահմանադրական օրենքը։ 2018/04/09
- ՀՀ սահմանադրական օրենքը Սահմանադրական դատարանի մասին։ 2018/04/09
- ՀՀ կառավարության որոշումը ՀՀ դատական և իրավական բարեփոխումների 2019-2023 թվականների ռազմավարությունը և դրանից բխող գործողությունների ծրագրերը հաստատելու մասին։ 2019/10/26
Հղումներ
- ՀՀ մարդու իրավունքների պաշտպանի արտահերթ զեկույց արդար դատաքննության իրավունքի վերաբերյալ։ 2013
- «ՀՀ փաստահավաք հանձնաժողովի մասին» ՀՀ օրենքի և հարակից օրենքների նախագծեր։ 2020/05/26
- Նկատառումներ և առաջարկներ «ՀՀ փաստահավաք հանձնաժողովի մասին» ՀՀ օրենքի և հարակից օրենքների նախագծերի վերաբերյալ։ 2020/07/08
- Փորձագիտական կարծիք, դիտողություններ և առաջարկություններ «ՀՀ դատական և իրավական բարեփոխումների 2019- 2023 թվականների ռազմավարությունը և դրանից բխող գործողությունների ծրագրերը հաստատելու մասին» ՀՀ կառավարության որոշման նախագծի վերաբերյալ։ 2019/09/24
- Քաղհասարակության մի խումբ կազմակերպություններ մշակել են դատական համակարգում արդյունավետ վեթինգ իրականացնելու առաջարկությունների փաթեթ։ 2020/05/27
- Առաջարկ «ՀՀ Դատական օրենսգիրք» սահմանադրական օրենքում և հարակից օրենքներում փոփոխություններ և լրացումներ կատարելու մասին ՀՀ օրենքների նախագծերի վերաբերյալ
- Անկախ հաշվետվական մեխանիզմ (ԱՀՄ). ծրագրի նախագծման վերաբերյալ Հայաստանի զեկույց 2018–2020
- Վենետիկի հանձնաժողովի կարծիքը՝ Հայաստանի կողմից Սահմանադրական դատարանի դատավորների լիազորությունների վերաբերյալ Սահմանադրական փոփոխությունների նախագծի համատեքստում ներկայացված երեք իրավական հարցերի վերաբերյալ։ 2020/06/25
- Armenia opinion on three legal questions in the context of draft constitutional amendments concerning the mandate of the judges of the Constitutional court ։ 2020/06/22
- Հաշվետվություն «ՀՀ դատական և իրավական բարեփոխումների 2019-2023 թվականների ռազմավարությունը և դրանից բխող գործողությունների ծրագրերը հաստատելու մասին» 2019 թվականի հոկտեմբերի 10-ի N 1441-Լ որոշմամբ հաստատված գործողությունների ծրագրերի 2020 թվականի առաջին կիսամյակում կատարման ենթակա գործողությունների ընթացքի վերաբերյալ
- Հաշվետվություն՝ «ՀՀ Դատական և իրավական բարեփոխումների 2019-2023 թվականների ռազմավարությունը և 2020 թվականի դրանից բխող գործողությունների ծրագրերը հաստատելու մասին» 2019 թվականի հոկտեմբերի 10-ի 10-Ի N 1441-Լ որոշմամբ հաստատված գործողությունների ծրագրերի 2020 թվականի երկրորդ կիսամյակում կատարման ենթակա գործողությունների ընթացքի վերաբերյալ։ 2021/01/21
- End-line Assessment on Human Rights and Access to Justice in Armenia։ 2019/10
- ՀՀ բոլոր դատական ատյանների բոլոր դատարանների նստավայրերի աշխատանքով դատարաններից օգտվողների բավարարվածության հետազոտության արդյունքների վերլուծություն; 2017/05
- OECD Fourth Round of Monitoring. Istanbul anti-corruption action plan. Armenia progress update report.
- Support to the implementation of the judicial reform in Armenia։ 2017/05
- Strengthening the Independence, Professionalism and Accountability of the Justice System
- Support to the judicial reform – enhancing the independence and professionalism of the judiciary in Armenia
- Support for Access to Justice in Armenia
- Զեկույցներ
Հայաստանում վեթթինգի մեխանիզմի կիրառման վերաբերյալ հարցեր
Հայաստանում վեթթինգի մեխանիզմի մշակման համար կարևոր է վեթթինգի նպատակի սահմանումը: Կարծում եմ, որ Հայաստանի իրավիճակում առաջնայնությունը դատական համակարգի հանդեպ ժողովրդի վստահությունը վերականգնելն է ու այն ամրապնդելն է, և ապագայում անարդար դատավճիռների կայացման կանխարգելումը: Վեթթինգի մի այլ նպատակ կարող է լինել անցյալի ժառանգության և անպատժելիության հաղթահարումը, սակայն վեթթինգը նպատակահարմար չէ ներկայացնել որպես պատժամիջոց, քանի որ դա կարող է նրա մեխանիզմի իրագործումը բարդացնել: Վեթթինգի մեխանիզմի համար կարևոր է ստեղծել բարենպաստ մթնոլորտ` բարձրացնելով վեթթինգի մասին հասարակայնության իրազեկվածությունը և հասնել այդ հարցում քաղաքական ուժերի միջև համաձայնության: Կարևոր է հատկապես վեթթինգի ենթարկվողների շրջանում ստեղծել բարենպաստ տրամադրվածություն: Պետք է նշել, որ վեթթինգի ընթացքում հաշվի է առնվում նաև վեթթինգի ենթարկվողների համագործակցության աստիճանը, իսկ վեթթինգի ենթարկվել չցանկացողներին պետք է հնարավորություն տրվի հրաժարական տալ մինչև վեթթինգի իրագործման սկիզբը: Սխալ անցկացված վեթթինգն առավել վտանգավոր է, քան թե վեթթինգի բացակայությունը: Վեթթինգը անհատներին չպետք է թիրախավորի որոշակի խմբերի, օրինակ` կուսակցությունների պատկանելու համար, չպետք է լինի օրինական ընդդիմության դեմ պայքարի միջոց, այլ պետք է բացահայտի անհատի անհատական պատասխանատվությունը, բարեվարքությունը կամ խոցելիությունը առանց խտրականության, կամայականության, մասնագիտական մրցակցության կամ անձնական թշնամանքի: Միաժամանակ այն չպետք է անտեսի անձի բարձր ռիսկայնությունը և խոցելիությունը` ելնելով նեպոտիզմից, ֆավորիտիզմից կամ կուսակցականությունից: Պետք է հասկանալ, թե արդյոք նախատեսվում է հետագայում վեթթինգը տարածել այլ մարմինների վրա: Ամեն մի առանձին գերատեսչության կամ համակարգի վեթթինգի համար առանձին օրենք ընդունելն ու առավել ևս սահմանադրությունում համապատասխան փոփոխություններ կատարելը բավականին աշխատատար գործընթաց կլինի: Միգուցե անհրաժեշտ է ընդունել վեթթինգի միայն մեկ օրենք, որն անշուշտ անհրաժեշտ է դատական վեթթինգի իրականացման համար, և փոփոխություններ տարբեր ծառայությունների վերաբերյալ օրենքներում: Միաժամանակ, պետք է գիտակցել դատա-իրավական վեթթինգի առանձնահատկությունները և այն տարբերակել քաղաքացիական ծառայության կամ ուժային կառույցների վեթթինգից: Քանակական իմաստով դատական համակարգի վեթթինգն ավելի հեշտ ու իրատեսական է իրագործել, քան այլ մարմիններինն ու գերատեսչություններինը, քանի որ դատավորների թիվը փոքր է: Սակայն դատական վեթթինգի դեպքում հիմնական ու բարդագույն հարցն այն է, թե ինչպես է ձևավորվելու ու նշանակվելու վեթթինգ իրականացնող մարմինը: Ի տարբերություն այլ կառույցների, որոնց վեթթինգը կարող է իրականացվել միջգերատեսչական մարմնի կողմից, դատաիրավական համակարգի վեթթինգը սովորաբար իրագործվում է հենց դատա-իրավական համակարգի կողմից, սակայն երբ այդ համակարգի արժանահավատությունը կասկածի տակ է դրված, ապա անհրաժեշտ է ստեղծել անկախ ու նոր մարմին, այդ մարմնում ընդգրկելով նաև դատա-իրավական համակարգին չպատկանող անդամներ, օրինակ` քաղաքացիական հասարակության ներկայացուցիչներ: Դատական վեթթինգի իրականացման ընթացքում անհրաժեշտ է ապահովել օրենսդիր, գործադիր և դատական իշխանությունների տարանջատման և դատական համակարգում քաղաքական միջամտության բացառման սկզբունքը, հետևաբար, այդ մարմինը պետք է լինի իսկապես անկախ ու արժանահավատ: Միանգամյա վեթթինգը մնայուն բնույթ չի կրի, եթե չուղեկցվի վեթթինգի շարունակական մեխանիզմի ստեղծմամբ` կանխելու համար խախտումները ապագայում: Այդ նպատակով անչափ կարևոր է ունենալ վեթթինգի ենթարկված, անկախ ու արժանահավատ Բարձրագույն դատական խորհուրդ: Չպետք է մոռանալ, որ վեթթինգի մարմինը պետք է ունենա տեխնիկական քարտուղարություն, որը կզբաղվի տեղեկությունների հավաքմամբ, մշակմամբ ու համակարգմամբ: Ի լրումն դատական մարմինների արխիվների, ֆինանսական հաստատությունների, տարբեր գերատեսչություններում պահվող տեղեկությունների ու մարդու իրավունքների միջազգային ու ազգային զեկույցների, հանրությանը պետք է հնարավորություն տալ փաստեր տրամադրելու այդ մարմնին: Միաժամանակ, չի կարելի հիմնվել զուտ բամբասանքների վրա, և տվյալների ու բողոքների արժանահավատությունը պետք է ստուգել: Դատավորին հեռացնելու կամ վերանշանակելու համար անհրաժեշտ է ապահովել դատավորի կողմից արդարացի լսման իրավունքը: Դատական վեթթինգի դեպքում, լսումները պետք է բաց լինեն հանրության համար, և որոշումները պետք է հրապարակվեն: Դա այն տարբերություններից մեկն է, որը կա դատական վեթթինգի ու քաղաքացիական ծառայության կամ ուժային կառույցների վեթթինգի միջև, որտեղ վեթթինգի վերաբերյալ տեղեկությունները գաղտնի են պահվում: Պետք է լինի բողոքարկման մեխանիզմ, սակայն այն անցումային վեթթինգի իրականացման առաջին փուլում չի կարող լինել դատական մեխանիզմ: Պետք է ստեղծվի հատուկ վեթթինգի համար Բողոքարկման մարմին: Արդարադատության համակարգի կաթվածահար լինելուց խուսափելու նպատակով հարկավոր է, որ ներկայիս դատավորները շարունակեն պաշտոնավարել մինչև վեթթինգ անցած դատավորների` հին թե նոր, հաստատումը կամ նշանակումը: Օրենք գրելու և ԱԺ ներկայացնելու համար չպետք է դրվեն արհեստականորեն արագացված ժամկետներ: Օրենքը պետք է հիմնված լինի մշակված մոդելի, հայեցակարգի, մեթոդոլոգիայի, ռազմավարության վրա: Երբ այս ամենը մշակված լինի, և դրանց վերաբերյալ լինի համաձայնություն, օրենք գրելը իսկապես մեկ շաբաթվա հարց է: Օրենք գրելը պետք է լինի այդ գործընթացի վերջը, այլ ոչ թե սկիզբը: Վեթթինգը առանձին պետք չէ դիտարկել, այլ ուրիշ գործընթացների, այդ թվում թե անցումային արդարադատության, թե երկարաժամկետ բարեփոխումների համատեքստում: Արդարադատության համակարգի երկարաժամկետ բարեփոխումների որոշում կայացվել է, սակայն բացի վեթթինգից, Հայաստանը կարող է նաև դիտարկել անցումային արդարադատության այլ մեխանիզմներ, օրինակ` ճշմարտության հանձնաժողովներ այն դեպքում, եթե իշխանությունները, ընդդիմությունը և հասարակությունը պատրաստ են հաշտության և հանրային համերաշխության: Պետք է ապահովել այս գործընթացի ազգային սեփականատիրության սկզբունքը: Որևէ մոդել այլ երկրից պետք չէ կրկնօրինակել: Հարկավոր է ուսումնասիրել այլ երկրների մոդելները, նրանց հաջողություններն ու անհաջողությունները, դասեր քաղել, և դրանց հիման մշակել հայկական պահանջներից բխող վեթթինգի ազգային մոդել` մարդու իրավունքների, օրենքի գերակայության միջազգային ստանդարտների, դատական, օրենսդիր ու գործադիր մարմինների տարանջատման և դատական համակարգում քաղաքական միջամտության բացառման սկզբունքներին համապատասխան: Հարկավոր է նաև առավելագույնս օգտագործել երկրում առկա ազգային-փորձագիտական ներուժը, ինչպես նաև միջազգային գործընկերների տրամադրած աջակցությունը: Սոսի ԹԱԹԻԿՅԱՆ
Տես ավելին՝ https://www.aravot.am/2019/05/30/1046867/
Նկատառումներ և առաջարկներ «ՀՀ փաստահավաք հանձնաժողովի մասին» ՀՀ օրենքի և հարակից օրենքների նախագծերի վերաբերյալ
ՀՀ արդարադատության նախարարության կողմից մշակվել է «Հայաստանի Հանրապետության փաստահավաք հանձնաժողովի մասին» ՀՀ օրենքի նախագիծը (այսուհետև՝ Նախագիծ), որի վերաբերյալ առկա են հետևյալ առաջարկներն ու նկատառումները․
1. Հանձնաժողովի անվանումը պետք է նկարագրի ոչ թե իր գործառույթը, այլև նպատակը և առաքելությունը արտահայտի։ Ուստի անհրաժեշտ է այն վերանվանել, օրինակ՝ Ճշմարտության և արժանապատվության, կամ Ճշմարտության, կամ Ճշմարտության և համերաշխության հանձնաժողով, և այլն։
2. Նախագծի 4-րդ հոդվածով ամրագրված են Փաստահավաք հանձնաժողովի (այսուհետ՝ Հանձնաժողով) գործունեության սկզբունքները, որոնցում ի թիվս այլոց մատնանշված է օբյեկտիվության և անկողմնակալության սկզբունքը, որոնց բովանդակությանն անդրադարձ է կատարվել նաև Նախագծի 7-րդ հոդվածում: Մինչդեռ, Նախագծում նախատեսված չէ հանձնաժողովի անդամի կողմից ինքնաբացարկ և վերջինիս բացարկ ներկայացնելու հնարավորությունը, ինչն ինքնաբերաբար կարող է հանգեցնել համապատասխան փաստերի գնահատման ընթացքում հանձնաժողովի անդամի կանխակալ վերաբերմունքի դրսևորման կամ կասկածի տակ դնել Հանձնաժողովի
գործունեության անկողմնակալությունն ու օբյեկտիվությունը: Առաջարկում ենք նախատեսել հանձնաժողովի անդամին բացարկ կամ վերջինիս կողմից ինքնաբացարկ ներկայացնելու հնարավորությունը։
3. Նախագծով առաջարկվում է հանձնաժողովի ձևավորում 9 անդամի կազմով։ Անդամներից 6-ին առաջարկելու են խորհրդարանական խմբակցությունները՝ 2-ական թեկնածու յուրաքանչյուր խմբակցությունից, մեկ թեկնածու ՄԻՊ-ը, մեկին կառավարությունը և մեկ թեկնածու ԲԴԽ-ն։ Հաշվի առնելով այն հանգամանքը, որ ԲԴԽ-ն
ըստ ՀՀ սահմանադրության 173-րդ հոդվածի անկախ պետական մարմին մարմին է, որը երաշխավորում է դատարանների և դատավորների անկախությունը, գտնում ենք, որ ԲԴԽն ընդհանրապես բացի դատական համակարգում առկա խնդիրների լուծումից չպետք է ունենա լիազորություններ՝ մասնակցելու այլ մարմինների ձևավորմանը, այն էլ այսօրվա իրականության պայմաններում, երբ ԲԴԽ-ն դեռևս չի կարողանում ապահովել դատական իշխանության անկախության համար պատշաճ երաշխիքներ։ Ընդհանուր առմամբ ՀՀ
սահմանադրության 175-րդ հոդվածում թվարկված ԲԴԽ լիազորություններում այլ պետական մարմինների ձևավորմանը մասնակցության հարց չի քննարկվում և միայն նշվում է, որ դատական օրենսգրքով կարող են սահմանվել այլ լիազորություններ։ ՀՀ դատական օրենսգիրքը ոլորտային հարաբերություններ կարգավորող իրավական ակտ է, որը պետք է առնչվի բացառապես դատական իշխանությանը, և դրանով այլ պետական մարմինների ձևավորմանը մասնակցության լիազորության ընձեռումը հակասում է իրավական ակտի ոլորտային կարգավորման տրամաբանությանը։ Եվ այս առումով ԲԴԽն պետք է զբաղվի բացառապես դատական իշխանության խնդիրներով։
Տես ավելին՝ https://transparency.am
LIVE. Անցումային արդարադատության շուրջ․ քննարկում
LIVE. Անցումային արդարադատության շուրջ․ քննարկում
Տես ավելին՝ https://www.facebook.com
Հարցազրույց Սոսի Թաթիկյանի հետ
«Վեթինգը պարզելն է անձի համապատասխանությունը իր պաշտոնին». Պետրոս Ղազարյանի հյուրն է հանրային կառավարման մասնագետ Սոսի Թաթիկյանը:
Տես ավելին՝ https://www.facebook.com
Հանրային քննարկում. Դատաիրավական բարեփոխումներ
Հանրային քննարկում. Դատաիրավական բարեփոխումներ
Տես ավելին՝ https://www.youtube.com/watch
Կայացավ մասնագիտացված հակակոռուպցիոն դատական համակարգի ստեղծմանը նվիրված հանրային քննարկումը
Նախատեսվում է Հայաստանում ստեղծել մասնագիտացված հակակոռուպցիոն դատական համակարգ, որի իրականացմանն ուղղված էլ արդարադատության նախարարությունը հանրային քննարկման է ներկայացրել օրենքների նախագծերի փաթեթը։
Օգոստոսի 14-ին կայացավ մասնագիտացված հակակոռուպցիոն դատական համակարգի ստեղծմանը նվիրված հանրային քննարկումը, որը կազմակերպել էր Իրավաբանների հայկական ասոցիացիան՝ Հայաստանի ՔՀԿ-ների հակակոռուպցիոն կոալիցիայի, ԱԼԳ քաղաքացիական հասարակության ֆորումի Հայաստանի ազգային պլատֆորմի և «Իրավունքի Եվրոպա միավորում» ՀԿ-ի հետ, համագործակցությամբ՝ ՀՀ արդարադատության նախարարության և Կոռուպցիայի կանխարգելման հանձնաժողովի։
Քննարկմանը բացման խոսքով հանդես եկավ և մասնագիտացված հակակոռուպցիոն դատական համակարգի ստեղծման նպատակի, մարտահրավերների մասին խոսեց Իրավաբանների հայկական ասոցիացիայի նախագահ, Հայաստանի ՔՀԿ-ների հակակոռուպցիոն կոալիցիայի քարտուղարության համակարգող Կարեն Զադոյանը։
«Հակակոռուպցիոն դատական համակարգի ստեղծումը հակակոռուպցիոն ինստիտուցիոնալ համակարգի վերջին շղթան է։ Բայց մի կարևոր խնդիր դեռևս բաց է մնում․ հակակոռուպցիոն մարմնի/ների՝ կանխարգելում, կրթություն, նախնական քննություն իրականացնող մարմինների սահմանադրական կարգավիճակի հարցն է, որը ներկայումս քննարկվում է նաև Սահմանադրական բարեփոխումների մասնագիտական հանձնաժողովում։ Կարծում եմ, դրանք սահմանադրական մարմինների շարքում նախատեսելով և անկախության համապատասխան երաշխիքներ տալով, հայկական հակակոռուպցիոն ինստիտուցիոնալ համակարգը վերջնականապես կկառուցվի»,-ասաց նա։
Նախատեսվում է մասնագիտացված հակակոռուպցիոն դատարանը ստեղծել առնվազն 25 դատավորի թվակազմով, որոնցից 20-ը կքննեն կոռուպցիոն հանցագործությունների, իսկ 5-ը՝ ապօրինի ծագում ունեցող գույքի բռնագանձման վերաբերյալ գործերը, և վերաքննիչ հակակոռուպցիոն դատարան՝ առնվազն 10 դատավորի թվակազմով։ Վճռաբեկ դատարանում քրեական պալատը կգործի 8, իսկ քաղաքացիական և վարչական պալատը՝ 13 դատավորի թվակազմով։
Այս մասին ասաց Արդարադատության նախարարի տեղակալ Սրբուհի Գալյանը՝ ներկայացնելով մասնագիտացված հակակոռուպցիոն դատական համակարգի ստեղծումը կարգավորող օրենսդրական նախագծերի փաթեթը։
«Բոլոր դատավորները պետք է ընտրվեն բաց մրցույթի արդյունքում, այսինքն մենք կազմակերպելու ենք մրցույթ, որի արդյունքում դատավորի թեկնածուի բոլոր հավակնորդները կանցնեն այդ ֆիլտրի միջով․ պետք է անցնեն բարեվարքության ստուգում՝ նախապես իրենց կողմից ներկայացված բարեվարքության հարցաթերթիկի հիման վրա, ինչն էլ իրականացվելու է Կոռուպցիայի կանխարգելման հանձնաժողովի կողմից»,-ասաց փոխնախարարը։
«Բարեվարքության ստուգումը սահմանվել է որպես մի գործընթաց, որի միջոցով Կոռուպցիայի կանխարգելման հանձնաժողովը պետական պաշտոնների նշանակման ենթակա թեկնածուների առնչությամբ իրականացնում է ուսումնասիրություն հետևյալ հիմնական ոլորտներով՝ թեկնածուների և նրանց ընտանիքի անդամների գույքի, եկամուտների վերաբերյալ տեղեկությունների հավաքագրման, թեկնածուի՝ նախկինում կարգապահական, վարչական կամ քրեական պատասխանատվության ենթարկված լինելու, ինչպես նաև անօրինական գործողությունների, այդ թվում՝ կոռուպցիոն գործարքների մեջ ներգրավվածության մասով, թեկնածուի նախկինում աշխատանքի և մասնագիտական գործունեության ուսումնասիրություն, ինչպես նաև քրեական ենթամշակույթին հարելու հնարավորության ուսումնասիրություն»,-իր խոսքում նշեց ԿԿՀ նախագահ Հայկուհի Հարությունյանը։
Հանրային վստահությանն ու սպասումներին անդրադարձավ ԱԼԳ քաղաքացիական հասարակության ֆորումի Հայաստանի ազգային պլատֆորմի համակարգող, «Իրավունքի Եվրոպա միավորում» ՀԿ նախագահ Լուսինե Հակոբյանը։
«Համակարգն իրոք շատ կարևոր է կոռուպցիայի դեմ պայքարի տեսակետից, բայց եթե մենք նոր լողավազան ենք կառուցելու, բայց հին լողավազանի կամ ջրհորի ջուրը բերելու և լցնելու դրա մեջ, ապա այն չի աշխատելու։ Այս նկատառումից ելնելով՝ առնվազն անցումային փուլում, կարծում եմ, որ պետք է սահմանվի որոշակի մասնագիտական պատրաստավածություն, որոշակի փորձառություն, բայց կարգապահական պատասխանատվությունները և այլն՝ չպետք է սահմանվեն»,-ասաց Հակոբյանը։
ՀՀ վճռաբեկ դատարանի փորձագետ Առնոլդ Վարդանյանը խոսեց հակակոռուպցիոն դատական համակարգի խնդրահարույց այն հարցերին, որոնք միջազգային փորձի տեսանկյունից կարևոր են։ Նա ընդգծեց դատավորների սոցիալական երաշխիքները․ «Միջազգային փորձը ցույց է տալիս, որ հակակոռուպցիոն առանձին դատական համակարգի ինտիտուցիոնալ մարմինների համար նախատեսվում են լրացուցիչ երաշխիքներ։ Ներկայացված նախագծով աշխատավարձի գործակիցները համամասնությամբ բաշխված չեն հակակոռուպցիոն կոմիտեի և հակակոռուպցիոն դատարանի աշխատակիցների միջև։ Հակակոռուպցիոն կոմիտեի նախագահի և քննիչի աշխատավարձերի գործակիցները համապատասխանաբար գերազանցում են հակակոռուպցիոն դատարանի նախագահի և հակակոռուպցիոն դատարանի դատավորի աշխատավարձերի գործակիցներին, որն իմ կարծիքով ճիշտ չէ, պետք է պահպանել համամասնությունը»։
Քննարկման մասնակիցները նշեցին, որ առաջարկություններ կներկայացնեն նախարարությանը։ Փոխնախարար Սրբուհի Գալյանն իր հերթին կարևորեց միջոցառման կազմակերպումն ու քաղհասարակության հետ համագործակցությունը՝ նշելով, որ Արդարադատության նախարարությունը բաց և պատրաստակամ է քննարկելու նախագծի վերաբերյալ այլընտրանքային լուծումներ պարունակող բոլոր դիտարկումները:
Հավելենք, որ քննարկումը տեղի ունեցավ Շվեդիայի կառավարության աջակցությամբ իրականացվող «Երիտասարդությունը հանուն հակակոռուպցիայի» ծրագրի շրջանակներում։
Հանրային քննարկում. Ի՞նչ գնահատական տալ նախկին իրավաքաղաքական համակարգին
Հանրային քննարկում. Ի՞նչ գնահատական տալ նախկին իրավաքաղաքական համակարգին
Տես ավելին՝ https://www.youtube.com/watch
Ստեղծվում են հակակոռուպցիոն դատարաններ․ ի՞նչ խնդիր են լուծելու դրանք
Ստեղծվում են հակակոռուպցիոն դատարաններ․ ի՞նչ խնդիր են լուծելու դրանք
Տես ավելին՝ https://www.youtube.com/watch?v
Առաջարկ «Հայաստանի Հանրապետության դատական օրենսգիրք» սահմանադրական օրենքում և հարակից օրենքներում փոփոխություններ և լրացումներ կատարելու մասին ՀՀ օրենքների նախագծերի վերաբերյալ
ՀՀ դատական համակարգում մասնագիտացված հակակոռուպցիոն դատարան ձևավորելու նպատակով ՀՀ արդարադատության նախարարության կողմից մշակվել է «Հայաստանի Հանրապետության դատական օրենսգիրք» սահմանադրական օրենքում և հարակից օրենքներում փոփոխություններ և լրացումներ կատարելու մասին ՀՀ օրենքների նախագծեր, որոնց վերաբերյալ առկա են հետևյալ նկատառումները․
1. 2019թ․ ընդունված դատական և իրավական բարեփոխումների 2019-2023թթ․ ռազմավարությամբ նախատեսվեց ՀՀ դատական համակարգում ձևավորել հակակոռուպցիոն դատարան։ Ընդ որում, ռազմավարության ռազմավարական ուղղություններն ու նպատակները սահմանող 1-ին բաժնում ամրագրված է, որ հակակոռուպցիոն դատարանը պետք է վայելի հանրային բարձր վստահություն, իսկ դատավորները պետք է ունենան մասնագիտական բարձր պատրաստվածություն։ Միաժամանակ նախատեսվում է դատավորների ընտրության գործընթացում ներառել նաև փարձագետներ։ «Հայաստանի Հանրապետության դատական օրենսգիրք» սահմանադրական օրենքում առաջարկվող փոփոխության 8-րդ և 21-րդ հոդվածներում սահմանվում է, որ ՀՀ բարձրագույն դատական խորհուրդը (այսուհետ՝ ԲԴԽ) հակակոռուպցիոն դատարանի դատավորների ընտրության հարցում կարող է ներգրավել
փորձագետների, ովքեր ունեն հակակոռուպցիոն գործունեության ոլորտում 3 տարվա ստաժ։ Միաժամանակ նախատեսվում է, որ փորձագետների ներգրավման կարգը սահմանում է ԲԴԽ-ն։ Հարկ է նշել, որ 8-րդ հոդվածում փորձագետի ներգրավման հարցում ԲԴԽ հայեցողությունն ըստ էության նշանակում է, որ փորձագետ կարող է նաև չներգրավվել, ինչը հակակոռուպցիոն դատարանի ձևավորման սկզբունքների առումով հակասում է վերոնշյալ ռազմավարությամբ նախանշված սկզբունքներին՝ առաջնահերթության կարգով դատավորների նկատմամբ վստահության բարձր աստիճանի ապահովմանը։ Բացի այդ, ներկայացված նախագիծը չի պարունակում հակակոռուպցիոն դատարանի դատավորների ընտրության գործընթացի թափանցիկությունն ու հրապարակայնությունն ապահովող իրավակարգավորումներ, ինչպիսիք կարող էին լինել դատավորների
թեկնածուների առաջադրման և ընտրության գործընթացի հետագա փուլերի վերաբերյալ տեղեկատվական աղբյուրներով, այդ թվում՝ ԶԼՄ-ներով հրապարակայնության ապահովումը։
Առաջարկ․
• հակակոռուպցիոն դատարանի դատավորների ընտրության գործընթացում փորձագետների ներգրավման հարցում բացառել ԲԴԽ հայեցողությունը և այն նախատեսել որպես պարտադիր նորմ։ Միաժամանակ իրավակարգավորումներով նախատեսել միջազգային փորձագետների ներգրավման հնարավորությունը,
• նախատեսել, որ դատավորների թեկնածուների առաջադրման և ընտրության գործընթացի բոլոր փուլերում դատական դեպարտամենտը և ԲԴԽ-ն պարտավոր են ապահովել թափանցիկությունը և հրապարակայնությունը՝ ԶԼՄ-ներով և տեղեկատվական այլ աղբյուրներով, այդ թվում՝ ուղիղ հեռարձակումներով։ Մասնավորապես՝ անհրաժեշտ է ապահովել թեկնածուների առաջադրման փուլում վերջիններիս ցուցակի հրապարակումը, գրավոր քննության և ԲԴԽ-ում հարցազրույցի ընթացքում ուղիղ հեռարձակումը։
Տես ավելին՝ https://transparency.am
Քաղհասարակության մի խումբ կազմակերպություններ մշակել են դատական համակարգում արդյունավետ վեթինգ իրականացնելու առաջարկությունների փաթեթ
Հաշվի առնելով Հայաստանում 2018 թվականի թավշյա հեղափոխության հանրային կարևորագույն պահանջներից արդարդատության բարեխիղճ և արդյունավետ համակարգ ունենալու մարտահրավերը, ինչպես նաեւ վերջին օրերին, կապված ՀՀ արդարադատության նախարարության եւ վարչապետի դիրքորոշումների հետ՝ դատավորների նախատեսված վեթինգի շուրջ, համարելով, որ այն ամենը, ինչ նախատեսել է արդարադատության նախարարությունը, մեծ ցանկության դեպքում անգամ անհնար է անվանել արդյունավետ և մեր երկրի կարիքները սպասարկող վեթինգ, նպատակահարմար ենք համարում ստորև ներկայացնել մեր հավաքական դիրքորոշումը ու մոտեցումները Հայաստանի Հանրապետությանը անհետաձգելիորեն անհրաժեշտ, արդյունավետ և իրական վեթինգի մասին: Այս փաստաթուղթը մշակել են ոլորտային անկախ մասնագետներ, հաշվի առնելով ինչպես մեր երկրի կարիքները, այնպես էլ մի քանի երկրների փորձը, որոնք անցումային արդարադատության մեխանիզմներ են գործարկել:
Վեթինգի վերաբերյալ բազմաթիվ հրապարակումների, տարբեր պետություններում կիրառված մոդելների գնահատման համադիր վերլուծությունից կարելի է դուրս բերել մի շարք թեզեր, որոնք անհրաժեշտ է հաշվի առնել Հայաստանի համատեքստում դատավորների վեթինգի արդյունավետ իրականացման համար։ Այսպես՝
Ստորև մանրամասն ներկայացնում ենք դատավորների վեթինգի առավել քննարկված երեք մոդելներ, որոնց դրական և բացասական կողմերը կարող են ուսանելի լինել Հայաստանի համար դատավորերի համընդհանուր վեթինգի մոդելի մշակման տեսանկյունից:
ԱԼԲԱՆԻԱ
2014-2015թթ. Ալբանիայի դատական համակարգում արձանագրվել էր կոռուպցիայի բարձր մակարդակ, հանրության ցածր վստահություն դատական իշխանության նկատմամբ։ Այս ոլորտի բարեփոխումը համարվել էր առաջնահերթություն ԵՄ, ԱՄՆ հետ համագործակցության համատեքստում։[2] Դատավորների և դատախազների վեթինգը՝ որպես բարեփոխումների գործիքներից մեկը, նախատեսվել էր 2015թ․ սահմանադրական փոփոխությունների անցումային դրույթներով, որոնք դրական էին որակվել Վենետիկի հանձնաժողովի կողմից։[3] Սահմանադրական փոփոխությունների հիման վրա ընդունվեց Վեթինգի մասին օրենքը, որը նախատեսում է եռափուլ վեթինգ հետևյալ չափանիշներով՝[4]
Գույքի ստուգում․ ենթադրում է բոլոր դատավորների և դատախազների գույքի և եկամուտների աուդիտ՝ առանց ժամանակային սահմանափակման։ Այս քննության գործընթացում ապացուցման բեռը դրվում էր կոնկրետ վերագնահատում անցնող պաշտոնատար անձի վրա, ով պետք է ապացուցի իր գույքի կամ եկամուտի օրինականությունը։
Կապերի ստուգում․ ներառում է անձի անցած և ներկա գործունեության ուսումնասիրություն, պարզելու համար, թե արդյոք հակումներ է դրսևորել ներառվելու հանցավոր խմբերում կամ գործել նման խմբերի ճնշման ներքո, կամ ներառվել են ուղիղ կամ անուղղակի նման խմբերում։ Հանրության շրջանում դժգոհություն է առաջացնում անվտանգության մարմինների ներգրավվածությունը այս փուլում։ Այնուամենայնիվ, այս ռիսկը նվազեցվում էր, քանի որ վերջնական որոշումը կայացնում էր Անկախ հանձնաժողովը։
Արհեստավարժության գնահատում․ Գնահատվելու են անաչառ և արհեստավարժ որոշումեր ընդունելու չափանիշով։ Սա ներառում է նաև կառավարչական հմտությունների, էթիկայի, անձնական հատկանիշների գնահատում, որոնք սահմանվում են օրենքով։ Եթե հմտությունները բավարար չեն, դատավորը կամ դատախազը կարող է ուղարկվել վերապատրաստման մասնագիտական ակադեմիա /School of Magistrates/, իսկ ավելի վատ ցուցանիշներ ունեցողները պարզապես ազատվում են պաշտոնից։
Վեթինգն իրականացնելու են Անկախ որակավորման հանձնաժողովն ու Վերաքննիչ հանձնաժողովը։ Ալբանացի հարյուրավոր դատավորներ և դատախազներ հրաժարվեցին իրենց պաշտոններից նախքան վերստուգման մեկնարկը, իսկ որոշ հետազոտությունների համաձայն՝ դատավորների գրեթե կեսը ազատվեցին պաշտոններից վեթինգի արդյունքում։ Դրա ավարտը նախանշվում է 2021թ․։ Օրենքի սահմանադրականության պարզման փուլում Վենետիկի հանձնաժողովը ներկայացրել է amicus curiae Ալբանիայի ՍԴ-ին հետևյալ հիմնական եզրահանգումներով՝[5]
Բոսնիա և Հերցեգովինա
Բոսնիա և Հերցեգովինայում դատավոր էին նշանակված ոչ որակյալ մասնագետներ, որոնք շարունակում էին ծառայել նախորդ կոռումպացված ռեժիմի օրակարգին։ Չնայած երկրում բարեփոխումները սկսվեցին 1995թ.՝ Դեյթոնյան խաղաղության համաձայնագրից հետո, այնուամենայնիվ դատական և դատախազական համակարգերի բարեփոխումների ուղղությամբ աշխատանքները սկսվեցին միայն 2001թ.-ին, երբ ստեղծվեց Անկախ դատական և դատախազական հանձնաժողովը (այսուհետ՝ Հանձնաժողով), որն առաջարկեց տեղի ունեցող վերանայման/ստուգման գործընթացը փոխարինել բոլոր դատավորների և դատախազների վերանշանակման գործընթացով։[6]
Վերանշանակման մոդելը բաղկացած էր երկու բաղադրիչից՝[7]
Ա) Օրենսդրական փոփոխությունների արդյունքում բոլոր դատավորների և դատախազների հաստիքները հայտարարվեցին թափուր, և բոլոր այն որակյալ մասնագետները, ովքեր ցանկանում էին նշանակվել դատավորի կամ դատախազի պաշտոնում, կարող էին դիմել և մասնակցել բաց մրցույթին։ Սա վերաբերում էր նաև նախկին դատավորներին և դատախազներին, ովքեր ցանկանության դեպքում պետք է կրկին դիմեին այդ պաշտոնում նշանակվելու համար՝ այն նույն ընթացակարգով, որը նախատեսված էր նոր դիմորդների համար։
Բ) Բացի գործող դատավորների անձնային կամ որակական հատկանիշներից, Հանձնաժողովը նաև խնդիրներ էր արձանագրել դատական համակարգի կառուցվածքի և արդյունավետության վերաբերյալ։ Այսպիսով, սկսվեցին կառուցվածքային փոփոխություններ, որոնք իրականացվում էին երեք հիմնական չափանիշի հիման վրա՝
Այսպիսով, առաջարկվող վերանշանակման գործընթացը ոչ միայն միտված էր դատավորների/դատախազների ստուգմանը, այլ նաև ուղղված էր դատական համակարգի կառուցվածքային բարեփոխմանը։ Այսինքն, վերանշանակման գործընթացը բաց մրցույթ էր դատավորների/դատախազների թափուր հաստիքների համար, որն անցկացվում էր անկախ և անաչառ բարձրագույն խորհրդի կողմից՝ զերծ քաղաքական միջամտությունից։
Գործընթացը. Նշանակումներն իրականացվում էին փուլերով, դիմումները տեղեկություններ էին պարունակում դիմորդների գույքային դրության, քաղաքական ներգրավվածության և այլ հարցերի վերաբերյալ։ Դիմողների անուններն ուղարկվում էին նաև մի շարք միջազգային կազմակերպություններ՝ մեկնաբանությունների կամ տեղեկատվության հավաքագրման համար։ Այս գործընթացի շրջանակներում համապատասխան մարմինը նաև ստանում էր բողոքներ քաղաքացիներից՝ գործող դատավորների և դատախազների գործունեության հետ կապված։ Ստացված ավելի քան 4,800 բողոքների մեծամասնությունը չէին պարունակում որևէ էական կամ ընթացակարգային խախտումներ։ Այնուամենայնիվ, ստացված բոլոր բողոքներն ուսումնասիրվեցին և դրանցից 750-ը համարվեցին հիմնավորված։ Մինչև 2004թ. մայիսը նշանակվել էին 953 թափուր հաստիքներից արդեն 878-ը, իսկ դիմողների 30%-ը չէր վերանշանակվել։[9]
Բողոքարկումը. Չվերանշանակված դատավորները և դատախազները կարող էին 15 օրվա ընթացքում դիմել որոշման վերանայման համար միայն այն դեպքում, երբ դիմորդի համար բարենպաստ փաստերը հաշվի չէին առնվել, կամ եթե դիմումատուն հնարավորություն չէր ունեցել ծանոթանալ իր անձնական գործին։ Չվերանշանակված դատավորների և դատախազների աշխատավարձը պահպանվում էր լիազորությունների դադարումից հետո վեց ամիսների ընթացքում։
Վեթինգի այդ մոդելը, ըստ մասնագետների, օգնում է ընտրել լավագույն դատավորներին, ավելի լայն հնարավորություններ է ընձեռում ինստիտուցիոնալ բարեփոխումների համար։ Սակայն այն պարունակում է կամայական միջամտության ռիսկ այլ պայմաններում ինքնուրույն գործող համակարգերում։ Այդ իսկ պատճառով, նման մոտեցում պետք է կիրառվի այն դեպքերում, երբ գործող համակարգը հիմնովին դիսֆունկցիոնալ է և առանց նման մոտեցման հնարավոր չէ համակարգի բարեփոխումը։ Մասնագետների պնդմամբ այս մոդելը պետք է կիրառվի անցումային փուլի սկզբում, որպեսզի հնարավոր լինի խուսափել իրավական անորոշությունից։ Բոսնիայի և Հերցեգովինայի դեպքում այս մոդելը քննադատվում էր հենց այն բանի համար, որ դրա կիրառությունը սկսվեց Դեյթոնի խաղաղության համաձայնագրից 6-7 տարի անց։ Այնուամենայնիվ, հատկանշական է, որ այս բարեփոխումներն այդ փուլում երկրում բարձրացրեցին դատարանների հանդեպ հանրային վստահությունը՝ հասցնելով այն 60.2-74 տոկոսի։
Հատկանշական է, որ վերանշանակման մոդելի փորձ արվել է նաև ՈՒԿՐԱԻՆԱՅՈՒՄ հեղափոխությունից հետո, սակայն քննադատության է արժանացել Վենետիկի հանձնաժողովի կողմից առ այն, որ եթե իրավիճակն այնպիսին է, ինչպիսին այն նկարագրվում է իշխանության ներկայացուցիչների կողմից, ապա գուցե անհրաժեշտ և արդարացված լինի այդ թերությունները շտկելու համար արտակարգ միջոցներ ձեռնարկելը: Արտակարգ միջոցների ձեռնարկումն իրապես պետք է ուղղված լինի դատավորի պաշտոն զբաղեցնելու համար ոչ պիտանի դատավորներին բացահայտելուն, սակայն դատական համակարգի բոլոր անդամներին հեռացնելու միջոցով վեթինգի իրականացումը Ուկրաինայի դեպքում չի կարող լինել արդյունավետ մոտեցում նշված խնդիրները լուծելու համար, քանի որ կան նաև դատավորներ, ովքեր նշանակվել են օրենքով սահմանված կարգով մի երկրում, որը, չնայած մի շարք թերացումներին և դատական համակարգի վրա քաղաքական ազդեցությանը, այնուամենայնիվ ժողովրդավարական էր։
ՔԵՆԻԱ
2010թ․ ուժի մեջ մտած Քենիայի Սահմանադրությամբ նախատեսվում էր մեկ տարվա ընթացքում բոլոր գործող դատավորների և մագիստրատների վեթինգի վերաբերյալ օրենսդրության ընդունում։ Մեկ տարի անց ընդունվում է Դատավորների և մագրիստրների վեթինգի վերաբերյալ օրենքը (“The Vetting of Judges and Magistrates Bill 2010”):[10] Վեթինգի խորհրդին զուգահեռ երկրում գործում էր Ճշմարտության, արդարության և հաշտեցման հանձնաժողովը, որը սակայն ոչ թե կոնկրետ դատավորների վարքագիծն էր ուսումնասիրում, այլ համակարգային խախտումները և դրանց պատճառները, և այդպիսով լրացնում էր վեթինգի գործընթացը։
Վեթինգ իրականացնելու մանդատը տրվեց անկախ Խորհրդին՝ կազմված իննը անդամներից, ներառյալ՝ նախագահող և փոխնախագահող։ Խորհուրդը լիազորված էր տեղեկություններ հավաքել դատավորների վերաբերյալ, պահանջել հաշվետվություններ, փաստաթղթեր ցանկացած մարմնից, կատարել հարցումներ։ Խորհուրդը իրավունք ունի փաստաթղթերի հիման վրա անցկացնել հարցազրույցներ ցանկացած անձի հետ։ Խորհրդի իննը անդամները բաժանվել էին երեք միաժամանակ աշխատող հարթակների, որտեղ ներառված էր մեկ դատավոր, մեկ իրավաբան և ոչ իրավաբան։[11] Խորհուրդը պետք է պարզեր (ըստ վեթինգի չափանիշների)՝
Բողոքների քննության փուլում հաշվի են առնվել դատավորի այնպիսի հատկանիշներ, ինչպիսիք են՝ մասնագիտական հմտություններ, բարեվարքություն, արդարամտություն, բարեխղճություն, մասնագիտական փորձ, հանրային ծառայողին առաջադրված այլ հատկանիշներ։
Ըստ օրենքի՝ առաջնահերթ վեթինգի են ենթարկվել Վերաքննիչ և Բարձրագույն դատարանների 58 դատավորները, հետո՝ 352 մագիստրները, դատարանների վարչակազմը։ Խորհրդի հարթակի որոշումների բողոքարկման համար դատավորները կարող են դիմել հանձնաժողովին, որի կազմված է նախագահողից, տեղակալից, երեք անդամներից, որոնք չեն մասնակցել նախնական որոշման կայացնելուն։ Հատկանշական է, որ վեթինգի օրենքը նախատեսում է, որ օրենքի ուժի մեջ մտնելուց հետո երեք ամիսների ընթացքում դատավորները պետք է որոշեն՝ արդյոք անցնում են վեթինգ, թե կամավոր ազատվում են պաշտոնից, իրավունք ունեն ստանալու վերջնահաշվարկ կամ անցնել վաղ կենսաթոշակի՝ կախված տարբեր հանգամանքներից։
Որոշ փորձագետներ քննադատում են այս մոդելում դատավորների դեմ մասնագիտական մարմինների կողմից բողոքներ ունենալու փաստը հաշվի առնելը, քանի որ դա չարաշահման տեղիք էր տալիս իրենց համատեքստում, մասնավորապես՝ փաստաբանական համայնքը թիրախավորում էր կոնկրետ մի խումբ դատավորների և նրանց պատշաճ լսվելու հնարավորություն չէր ընձեռնվում։
ՃԱՆԱՊԱՐՀԱՅԻՆ ՔԱՐՏԵԶ ՀԱՅԱՍՏԱՆՈՒՄ ՀԱՄԸՆԴՀԱՆՈՒՐ ՎԵԹԻՆԳԻ ՊԼԱՆԱՎՈՐՄԱՆ ՀԱՄԱՐ
Դատավորների վեթինգ և դատարանների կազմի վերանայում․ 1-3 տարվա ընթացքում հետևյալ քայլերով՝
Ա․ Վեթինգ
Զուգահեռաբար անհրաժեշտ իրականացնել հետևյալ գործողությունները՝
Բ․ Դատավորների նոր թեկնածուների վերապատրաստում և ցուցակի կազմում,
Գ․ Նոր դատավորների նշանակում (կնպաստի նաև գործող դատավորներին հակակշռելուն)։
Ա) Դատավորների վեթինգ
Համընդհանուր վեթինգի չափանիշները, իրականացման փուլերն ու իրականացնող մարմնի կազմն ու լիազորությունները պետք է նախատեսվեն Սահմանադրական փոփոխություններով։ Մասնավորապես, Սահմանադրության անցումային դրույթները կարող են սահմանել, որ Սահմանադրական փոփոխությունների ուժի մեջ մտնելուց հետո վեց ամսվա ընթացքում անցումային դրույթներին համահունչ պետք է ընդունվի Վեթինգի մասին օրենքը։
Օրենքով պետք է սահմանվի Վեթինգի ընտրված մոդելը և իրականացման կարգը, չափանիշները, փուլերը, իրականացնող մարմնի կազմը, անդամների ընտրության կարգը, պաշտոնավարման ժամկետը, սոցիալական երաշխիքներն ու գործունեության պաշտպանությունը հնարավոր միջամտությունից, ինչպես նաև որոշումների կայացման կարգը, բողոքարկման մեխանիզմները և հիմքերը, և այլն։ Կորպորատիվ շահերի բախումը կանխելու նպատակով առավել արդունավետ կլինի տվյալ մարմնում ներառել դատավորների, անկախ իրավաբանների, ոչ իրավաբանների, որոնք պետք է ընտրվեն Ազգային ժողովի կողմից նախնական բարեվարքության գնահատում անցնելուց հետո։ Նույն սկզբունքներով պետք է ձևավորել ավելի փոքր կազմով անկախ Բողոքարկման մարմին։ Պետք է ձևավորվի վեթինգ իրականացնող մարմնի աշխատակազմը, տվյալների հավաքագրման և վերլուծության բաժինները։ Սկզբունքային նշանակություն ունի, որ համընդհանուր վեթինգը բաժանվի հստակ փուլերի, որոնցից յուրաքանչուրը կստուգի սկզբում Սահմանադրական, հետո՝ Վճռաբեկ, այնուհետ՝ Բարձրագույն դատական խորհրդի, Վերաքննիչ դատարանների և վերջապես առաջին ատյանի դատավորներին։
Վեթինգի չափանիշները պետք է հստակ ամրագրված լինեն օրենքում։ Տվյալ դեպքում, քանի որ քննարկվում է ad hoc վեթինգի տարբերակը, պետք է չափանիշների մեջ դիտարկել ոչ միայն գույքային դրությունն ու մասնագիտական հմտությունները, այլև կոռուպցիոն գործարքներում ներգրավվածության վերաբերյալ հիմնավոր փաստարկները՝ անկախ այդ կապակցությամբ քրեական գործի հարուցված լինելուց կամ չլինելուց, կայացրած վճիռների ազդեցությունը մարդու հիմնարար իրավունքների և ազատությունների վրա, դատավորի մասնակցությամբ կայացված վճիռներով և որոշումներով ուժի մեջ մտած այն դատական ակտերը, որոնք ՄԻԵԴ-ի վճիռներով գնահատվել են որպես մարդու իրավունքների խախտումներ, և այլն։ Նաև հստակ չափանիշներ պետք է սահմանել Վեթինգի մարմնի որոշումների բողոքարկման համար՝ հիմքերը, ժամկետները, ընթացակարգը և այլն։ Անկախ նրանից, թե ինչ չափանիշներ կընտրվեն ստուգման համար, դրանք պետք է արտահայտեն հասարակության՝ անկախ դատարաններ ստեղծելու անկնալիքները, ինչպես նաև հնարավորինս պարզ և օբյեկտիվ իրազեկեն և ներգրավեն հասարակությանը: Սրա նպատակն է կառուցել հանրային աջակցություն տվյալ գործընթացի նկամամբ և այն դարձնել հանրության համար լեգիտիմ: Օրինակ՝ քանի որ Արգենտինայում դատավորների վեթինգը իրականացվեց փակ դռների ետևում, առանց հանրության իմացության անցկացված գործընթաց էր, այն խորը անվստահություն ստեղծեց հանրության մեջ՝ ընկալվելով որպես նոր իշխանությունների կողմից իրենց հնազանդ դատական իշխանություն կառուցելու փորձ: Այսինքն, ի սկզբանե դատական համակարգի նկատմամբ հանրային վստահությունը բարձրացնելու համար կոչված դատավորների վեթինգի գործընթացը չծառայեց իր նպատակին:
Օրենքով պետք է սահմանվի նաև Վեթինգի մարմնի աշխատանքային գործունեության մեխանիզմները, այսինքն՝ արդյոք ստուգումը կատարվելու է դատավորների կողմից լրացված հայտարարագրերի, բանավոր հարցազրույցների, այլ մարմիններից ստացված տեղեկությունների, քաղաքացիներից ստացված բողոքների հիման վրա։ Տարբեր պետություններում կիրառվել են տարբեր գործիքներ՝ կախված նրանից, թե ինչպիսի չափանիշներ են ընտրվել և հանրային մասնակցության ինչպիսի մակարդակ է անհրաժեշտ եղել ապահովել։
Համակարգում լայնածավալ վեթինգ իրականացնելուց առաջ փորձագետները մշտապես առաջարկում են պիլոտային տարբերակով փորձարկել մշակված գործիքը, օրինակ՝ առաջնահերթ կիրառել ԲԴԽ դատավոր անդամների նկատմամբ: Գործընթացը պետք է ապահովի արդար քննության երաշխիքները, իսկ հանձնաժողովի բոլոր որոշումները պետք է լինեն պատճառաբանված, հիմնավորված և ենթակա լինեն բողոքարկման: Պիլոտային տարբերակի գործարկման հիման վրա դուրս կբերվեն որոշակի խնդիրներ, որոնք պետք է շտկվեն նախքան համընդհանուր կիրառումը։
Բ) Դատավորների նոր թեկնածուների վերապատրաստում և ցուցակի կազմում,
Վեթինգի գործիքի մշակմանը զուգահեռ անհետաձգելի քայլեր պետք է ձեռնարկվեն դատավորների թեկնածուների վերապատրաստման և ցուցակի կազման ուղղությամբ։ Այս ցուցակում ընդգրկված թեկնածուները պետք է նշանակվեն այն հաստիքներում, որոնք կառաջանան վեթինգի, կամավոր պաշտոնից ազատման (Ալբանիայում հարյուրավոր դատավորներ հեռացան համակարգից նախքան վեթինգը), գործող դատարաններում հաստիքների ավելացման արդյունքում։ Դատավորների թեկնածուների վերապատրաստումը պետք է իրակացվի որակապես նոր ուսումնական ծրագրով, որը կարտացոլի այն առաջնահերթ խնդիրները, որոնց հետ առնչվելու են դատարանները, օրինակ՝ կոռուպցիոն հանցագործությունների քննություն, ակտիվների վերադարձ, մարդու իրավունքների զանգվածային խախտումներ և այլն։ Տվյալ ուղղությունները պետք է բխեն նախապես քարտեզագրված համակարգային խնդիրների լուծման անհրաժեշտությունից։ Սա ենթադրում է Արդարադատության ակադեմիայի ուսումնական ծրագրի վերանայում, որոշակի ուղղությունների շեշտադրում, Արդարադատության ակադեմիայի դասընթացավարների վերապատրաստում (training of trainers)։ Անհրաժեշտ է նաև փոխել Արդարադատության ակադեմիայի ապագա ունկնդիրների պահանջվող քանակը որոշելու մեթոդը, այսինքն՝ ելնել ոչ թե ենթադրվող թափուր տեղերի քանակով, այլ պլանավորել ռեզերվայի մեթոդով, այն է՝ ստեղծել և աստիճանաբար համալրել թեկնածուների ցուցակը։ Զուհագեռաբար պետք է բարձրացվեն դատավորների սոցիալական ապահովության երաշխիքները։
Դատական օրենսգիրք սահմանադրական օրենքի վերամշակման շրջանակներում նաև անհրաժեշտ է ապահովել դատավորների թեկնածուների հավակնորդների որակավորման վերանայման և գնահատման համար հստակ և չափելի չափորոշիչների սահմանումը, գնահատող հանձնաժողովի կազմի, անդամների ընտրության մեխանիզմի բարելավումը՝ կամայականությունները բացառելու նպատակով: Թեկնածուների ցուցակները կազմելիս պետք է ապահովել դատավորների թեկնածուների ընտրության գործընթացի առավելագույն թափանցիկությունը և հաշվետվողականությունը, գործընթացում հանրության հնարավոր ներգրավումը:
Գ) Նոր դատավորների նշանակման միջոցով գործող դատավորներին հավասարակշռում,
Վեթինգի գործիքի հետ համակցությամբ, ինչպես նաև առանձին գործընթացքով հնարավոր է կազմակերպել դատարանների կազմի նորացում՝ եղած հաստիքները նոր դատավորներով համալրելու, ինչպես նաև նոր հաստիքներ ստեղծելու միջոցով։ Այս գործողությունների նպատակն է անկախ, բարձր բարեվարքությամբ, երբևէ դատական համակարգում չաշխատած թեկնածուների միջոցով նոր որակ բերել դատական համակարգ և հակակշռել գործող այն դատավորներին, ովքեր որոշակի կերպով ներքաշված են եղել համակարգային կոռուպցիայի և այլ հանցավոր սխեմաների մեջ։
Այս նպատակով պետք է խորքային ուսումնասիրություն կատարվի, որը կպարզի, թե գործող դատական համակարգում (բոլոր դատական ատյանները, Բարձրագույն դատական խորհուրդ), ինչպես նաև նոր ստեղծվելիք դատարաններում նոր դատավորների ի՞նչ կրիտիկական զանգված պետք է ավելանա, որպեսզի փոխվի դատարանների աշխատանքի որակը եւ արդարադատության որակի տեսակարար կշիռը։ Քանի որ անհնար կլինի ամբողջության փոխել գործող դատավորների վարքագիծն ու աշխատանքի որակը, ապա նոր դատավորները պետք է համարգային փոփոխություն բերեն դատական իշխանության մեջ։
Այսպես, հետազոտությունը պետք է պատասխանի մի շարք հարցերի, օրինակ՝
Հայաստանում դատական համակարգի արդյունավետ վեթինգ ունենալու անհրաժեշտ, բայց ոչ բավարար պայման է նաև իրավապահ համակարգի բարեփոխումը, այդ թվում՝ ոստիկանության, քննչական եւ դատախազական համակարգերի բարեփոխումը և բարձրաստիճան պաշտոնյաների վեթինգը, որը պետք է ընթանա դատավորների վեթինգին զուգահեռ:
***
Բաց հասարակության հիմնադրամներ-Հայաստան
Հելսինկյան քաղաքացիական ասամբլեայի Վանաձորի գրասենյակ
Ժուռնալիստների «Ասպարեզ» ակումբ
«Իրավունքների պաշտպանություն առանց սահմանների» ՀԿ
«Մարդու իրավունքների եզդիական կենտրոն»
«Համայնքային Համախմբման և աջակցության կենտրոն»
Հանրային լրագրության ակումբ
«Խաղաղության երկխոսություն» ՀԿ
Քաղաքացիական Երիտասարդական Կենտրոն Համայնքային Զարգացման ՀԿ
Կարեն Թումանյան, փաստաբան
«Բոլորը հանուն հավասար իրավունքների» հիմնադրամ
Տես ավելին՝ https://hcav.am/vetting/