Խորհրդային Միության փլուզումից հետո Հայաստանը որդեգրեց պետական կառավարման նոր մոդել՝ ժողովրդավարության ու իրավունքի գերակայության սկզբունքների հիման վրա։ Հետխորհրդային երկրների հետ հարաբերությունների նոր որակը, ինչպես նաև հարևան Թուրքիայի և Ադրբեջանի հետ սահմանների փակ լինելը կարևոր ազդեցություն ունեցան երկրի տնտեսական և սոցիալական զարգացման, հետևաբար՝ նաև ինստիտուցիոնալ կազմակերպման ընթացքի վրա։ 

Առողջապահության ոլորտը, որը խորհրդային ժառանգության կրողն էր, տնտեսական ու քաղաքական բոլոր այդ զարգացումներից անմասն չմնաց։ Խորը տնտեսական ճգնաժամի տարիներին այն իր գոյությունը պահպանում էր հիմնականում պացիենտների՝ ծառայությունների համար վճարած դրամական և ոչ դրամական հատուցումների հաշվին։

90-ականներին աստիճանաբար ընդունվում են ոլորտը կարգավորող հիմնական իրավական ակտերը։ 2000-ականներից մինչև 2020 թվականի մայիս ամիսն այս ոլորտում իրականացված փոփոխությունները կրում էին հատվածային, այլ ոչ համակարգային և հայեցակարգային բնույթ, թեև ոլորտը բարեփոխող օրենսդրական նախաձեռնություններ բազմիցս են շրջանառվել։ Այսպես, օրինակ, 2018 թվականին հանրային քննարկման էր դրվել «Առողջապահության մասին» օրենքի հայեցակարգը, որով նախատեսվող օրենքի նախագիծը այդպես էլ իրականության չդարձավ։

2015 թվականի սահմանադրական փոփոխությունների ընթացքում էական փոփոխություններ նախատեսվեցին նաև առողջապահության ոլորտին առնչվող կարգավորումներում։ Նախ՝ Սահմանադրությամբ առաջին անգամ երաշխավորվում է անձնական (ֆիզիկական ու հոգեկան) անձեռնմխելիության իրավունքը (25-րդ հոդված), ինչպես նաև 85-րդ հոդվածը սահմանում է յուրաքանչյուրի՝ օրենքին համապատասխան առողջության պահպանման իրավունքը։ Այս հոդվածը պարտավորեցնում է օրենսդրին օրենքի կարգավորումների մակարդակով ապահովել անձի առողջության պահպանման սահմանադրական իրավունքը։ 

Երկրորդ՝ սահմանադրական փոփոխություններով նախատեսվել են վարչարարության ոլորտի սկզբունքների նոր որակի կարգավորումներ։ Ըստ այդմ, առողջապահությունը, լինելով սոցիալական ու բժշկական միջոցառումների ամբողջություն, որն ապահովում է բնակչության առողջության պահպանումը, ևս պետք է կազմակերպվի Սահմանադրության փոփոխությունների հիմքում դրված հանրային կառավարման և վարչարարության նոր սկզբունքներով։

Երրորդ՝ ՀՀ Սահմանադրության 86-րդ և 87-րդ հոդվածները կանխորոշել են սահմանադրական բարեփոխումներին հաջորդող փուլում առողջապահության ոլորտի առաջնահերթությունները։ Դրանք են՝ բնակչության առողջության պահպանման և բարելավման ծրագրերի իրականացում, արդյունավետ և մատչելի բժշկական սպասարկման պայմանների ստեղծում, ինչպես նաև հաշմանդամության կանխարգելման, բուժման, հաշմանդամների առողջության վերականգնման ծրագրերի իրականացում։

2020 թվականին համավարակի դեմ պայքարում ներդրված միջոցները ցուցադրեցին առողջապահության համակարգի` արտակարգ իրավիճակներին դիմակայելու պատրաստվածության աստիճանը։

 

Ինստիտուցիոնալ բարեփոխումների հետագիծը

Նախարարությունն իր առջև դրված խնդիրները և ոլորտի քաղաքականությունն իրականացնում է պետական (ՀՀ տարածքային կառավարման և ենթակառուցվածքների նախարարության, ՀՀ պաշտպանության նախարարության, ՀՀ արդարադատության նախարարության, ՀՀ ոստիկանության, ՀՀ ազգային անվտանգության ծառայության և այլն) և մասնավոր առողջապահական հիմնարկների և այլ հաստատությունների հետ փոխգործակցությամբ: 

ՀՀ առողջապահության նախարարության իրավասության ներքո գործում է պետական առողջապահական գործակալությունը։ Այն ստեղծվել է 1998 թվականին որպես անկախ մարմին, սակայն 2002 թվականից ի վեր գործակալությունը գործում է նախարարության կազմում։ Առողջության համակարգում գործակալությունն ունի պլանավորման դեր, այդ թվում՝ ֆինանսական միջոցների տեղաբաշխման միջոցով: 

Առողջապահության ոլորտի կարևոր մարմիններից է ՀՀ առողջապահական ու աշխատանքի տեսչական մարմինը։ Տեսչական մարմնի կայացման հարցում առանցքային են դրա և՛ գործառույթների ընդլայնման, և՛ Առողջապահության նախարարությունից գործունեության ինքնուրույնության ձեռքբերման գործընթացները։

ՀՀ առողջապահության նախարարության աշխատակազմի Առողջապահական պետական տեսչությունը հիմնադրվել է 2013 թվականին։ Այն ՀՀ առողջապահության նախարարության պետական հիգիենիկ և հակահամաճարակային տեսչության և ՀՀ աշխատանքի և սոցիալական հարցերի նախարարության ՀՀ աշխատանքի պետական տեսչության վերակազմակերպման արդյունքն էր։

«Տեսչական մարմինների մասին» 2015 թվականի օրենքի պահանջներին համապատասխանացնելու նպատակով՝ 2017 թվականին ՀՀ կառավարության որոշմամբ ստեղծվում է ՀՀ առողջապահության նախարարության առողջապահական տեսչական մարմինը։ Բացի գործառնական փոփոխություններից, տեսչությունը, որպես վերահսկողություն իրականացնող պետական մարմին, պետք է ենթակա լիներ ՀՀ կառավարությանը (այլ ոչ թե ՀՀ առողջապահության նախարարությանը), սակայն իրավական կարգավորումներն այնպիսին էին, որ փաստացի տեսչության կառավարումն ու ղեկավարումն իրականացնում է նախարարությունը։

2018 թ․ հունիսի 11-ին ԱՆ առողջապահական տեսչական մարմինը վերակազմավորվել է ՀՀ առողջապահական և աշխատանքի տեսչական մարմնի (ԱԱՏՄ)։ Տեսչական մարմնի կառավարումն իրականացնում են ՀՀ վարչապետը և տեսչական մարմնի խորհուրդը, որը ռոտացիոն կարգով ղեկավարում է նաև առողջապահության նախարարը։

Ներկայում ՀՀ առողջապահության և աշխատանքի տեսչական մարմինն իրականացնում է վերահսկողական և (կամ) օրենքով սահմանված այլ գործառույթներ, ինչպես նաև օրենքով սահմանված կարգով կիրառում պատասխանատվության միջոցներ առողջապահության, աշխատողների առողջության և անվտանգության ապահովման բնագավառներում։ 

Տեսչությանը աստիճանաբար վստահվեցին նաև աշխատանքային իրավունքի պաշտպանության ոլորտում լիազորություններ. սկզբնական փուլում այն սահմանափակվում էր միայն աշխատավայրում աշխատողների առողջության ու անվտանգության ապահովման հարցերով, իսկ 2020 թվականից աշխատանքային իրավունքների շրջանակը ևս ընդլայնվեց։

Առողջապահության ոլորտում վեճերի լուծման մասնագիտացված մարմին դեռևս չի հիմնադրվել։ Մինչ այս բազմիցս շրջանառվել են բժշկական կամ առողջապահական օմբուդսմեն ստեղծելու նախաձեռնություններ, խոսվել է բժշկական համակարգի հաշտարարի և այլ մարմինների հիմնադրման անհրաժեշտության մասին։

2017 թվականին «Բժշկական համակարգի հաշտարարի գործունեության մասին» ՀՀ օրենքի հայեցակարգին հավանություն տալով՝ ՀՀ կառավարությունը նախաձեռնում էր ստեղծել պացիենտների իրավունքների պաշտպանության առանձին մասնագիտացված մարմին: Հայեցակարգի հետագա մշակման աշխատանքներում գործածվում էր «օմբուդսմեն» եզրույթը, ինչը, ՀՀ մարդու իրավունքների պաշտպանի աշխատակազմի՝ օրենքի վերաբերյալ տրամադրած կարծիքով, կրկնում էր ՀՀ մարդու իրավունքների պաշտպանի լիազորությունները։ Ըստ պաշտպանի աշխատակազմի՝ այն պետք է կոչված լիներ լրացնելու պացիենտների իրավունքների պաշտպանության գործող համակարգը՝ առանց փոխարինելու արդեն իսկ գործող կառույցներին։

Բժշկական համակարգի հաշտարարի նախագիծը մոռացության է մատնվել, իսկ 2020 թվականին դրա փոխարեն օրենսդրական փոփոխություններով առաջարկվել է պացիենտների իրավունքների պաշտպանության նոր մեխանիզմ՝ Էթիկայի հանձնաժողովը (37-րդ հոդված)։

Գործող օրենքի կարգավորումներով էթիկայի հանձնաժողովը բուժաշխատողների մասնագիտական էթիկայի՝ գործունեության վարքագծի կանոնների խախտման դեպքերը քննող մարմին է։ Բուժաշխատողի մասնագիտական էթիկայի կանոնները ներառելու են ինչպես բուժաշխատող-պացիենտ, բուժաշխատող-բուժաշխատող հարաբերությունները, այնպես էլ բուժաշխատողի՝ իր մասնագիտական գործունեությամբ պայմանավորված կամ դրանից բխող ցանկացած այլ հարաբերությունները: 

Էթիկայի կանոնները հաստատելու է ՀՀ կառավարությունը։ Կառավարության հաստատած կանոնները կլինեն էթիկայի հիմնական կանոնները, սակայն բուժաշխատողների մասնագիտական հասարակական կազմակերպություններին թույլատրվում է կազմակերպության անդամ բուժաշխատողների համար ընդունել էթիկայի լրացուցիչ կանոններ կամ կանոնակարգեր:

Հանձնաժողովը բաղկացած է լինելու յոթ անդամից` երեք տարի պաշտոնավարելու հնարավորությամբ, և գործելու է հասարակական հիմունքներով։ Այն ընդգրկելու է մեկական ներկայացուցիչ բուժաշխատողներից, պացիենտների իրավունքների պաշտպանությամբ զբաղվող հասարակական կազմակերպություններից, երկու իրավաբան, բժշկագիտության ոլորտում գործունեություն ծավալող երկու գիտական աշխատող կամ գիտնական, հոգեբան: 

Էթիկայի հանձնաժողովի հիմնադրման, ինչպես նաև էթիկայի կանոնների մշակման աշխատանքներն ընթացքում են։

 

Առողջապահական ոլորտի օրենսդրական փոփոխությունների ուրվագիծը

2015 թվականի սահմանադրական փոփոխություններին պետք է հաջորդեր նորմատիվային և քաղաքականության բարեփոխումների գործընթաց, որով առողջապահության և հանրային առողջության ոլորտի կազմակերպումը պետք է համապատասխանեցվեր Սահմանադրության հիմքում դրված սկզբունքներին:

2015 թվականի սահմանադրական փոփոխությունների ընդունումից հետո ընդունվել և փոփոխության են ենթարկվել առողջապահության ոլորտը կարգավորող մի շարք իրավական ակտեր։ 2016 թվականին ընդունվել է «Դեղերի մասին» օրենքը, 2020 թվականին նոր խմբագրությամբ ընդունվել են «Բնակչության բժշկական օգնության և սպասարկման մասին» և «Հոգեբուժական օգնության և սպասարկման մասին» օրենքները:

Ոլորտը կարգավորող հիմնական իրավական ակտը «Բնակչության բժշկական օգնության և սպասարկման մասին» օրենքն է, որն ընդունվել է 1996 թվականին։ Օրենքը կարգավորում է մարդու առողջության պահպանման սահմանադրական իրավունքի իրականացումն ապահովող բժշկական օգնության և սպասարկման կազմակերպման, կանխարգելման, իրավական, տնտեսական և ֆինանսական հարցերը՝ դրանով իսկ նախատեսելով ելակետային դրույթներ առողջապահության ոլորտը կարգավորող այլ իրավական ակտերի համար։

Մինչ այդ շրջանառության էր դրվել «Առողջապահության մասին» օրենքի հայեցակարգի նախագիծը, որը նպատակ էր հետապնդում կոնսոլիդացնել ոլորտը կարգավորող իրավական ակտերը՝ ամրագրելով պետական քաղաքականության հիմնական սկզբունքները։ Միասնականացված օրենսդրական ակտը նախատեսվում էր Ազգային ժողովի հաստատմանը կներկայացնել մինչև 2019 թվականի ավարտը:

2018 թվականի իրադարձություններից հետո նոր իշխանությունները նախաձեռնեցին օրենսդրական բարեփոխումների այլ ուղի՝ նախատեսելով հիմնովին վերանայել «Բնակչության բժշկական օգնության ու սպասարկման մասին» ՀՀ օրենքը։

Համավարակի հանգամանքով պայմանավորված՝ 2020 թվականին փոփոխություններ են արվել «Հայաստանի Հանրապետության բնակչության սանիտարահամաճարակային անվտանգության ապահովման մասին» 1992 թ. օրենքում՝ արտակարգ իրավիճակներում բնակչության պաշտպանության և սանիտարահամաճարակային անվտանգության ապահովման նպատակով: Սակայն այս օրենքում հանրային առողջության ոլորտի հարաբերությունների կարգավորումներն ամբողջականացնելու նպատակով նախաձեռնվել է օրենքի վերանայման նոր գործընթաց։

Զգալի հասարակական արձագանք ստացավ «Ծխախոտային արտադրատեսակների և դրանց փոխարինիչների օգտագործման հետևանքով առողջությանը հասցվող վնասի նվազեցման և կանխարգելման մասին օրենքը», որն ընդունվեց 2020 թվականին։ Օրենքի նախագիծը նախաձեռնող մարմնի՝ Առողջապահության նախարարության հիմնավորմամբ, այն նպատակ ունի «ներկա և ապագա սերունդներին պաշտպանել առողջության վրա ծխախոտահումքի, ծխախոտային արտադրատեսակների, ծխախոտային արտադրատեսակների փոխարինիչների օգտագործմամբ պայմանավորված բացասական ազդեցության, ծխախոտի ծխի վնասակար հետևանքներից, սոցիալական, տնտեսական ոլորտների և շրջակա միջավայրի վրա դրանց բացասական ներգործությունից, ինչպես նաև բնակչության ընկալումներում ծխախոտային արտադրատեսակների, ծխախոտային արտադրատեսակների փոխարինիչների օգտագործումը որպես անառողջ և մերժելի վարքագիծ արմատավորելը»: 

Օրենքով ծխելն արգելվելու է մի շարք փակ, կիսափակ և բաց հանրային տարածքներում՝ բժշկական օգնություն և սպասարկում իրականացնող կազմակերպությունների շենքերում, ուսումնական հաստատություններում, երեխաների համար նախատեսված խաղահրապարակներում և խաղային պուրակներում, պատմության և մշակույթի անշարժ հուշարձանների տարածքներում, հանրային սննդի օբյեկտներում, հյուրանոցներում, առևտրի կենտրոններում, հասարակական տրանսպորտի կանգառների ծածկերի տակ և մի շարք այլ վայրերում։

Արգելվելու են նաև ծխախոտի գովազդի, վաճառքի խթանման և հովանավորության բոլոր ձևերը։ Ծխախոտային արտադրատեսակներ օգտագործող դեռահասներին և վերարտադրողական տարիքի կանանց, որոնք դիմում են բժշկական հաստատություններ, կտրամադրվի նիկոտինից կախվածության բուժման և հետևանքների վերացմանն ուղղված անվճար բժշկական օգնություն։

Առաջնորդվելով «ծխելը վնասակար է առողջությանը» կարգախոսով՝ նախարարությունն առաջ էր տանում օրենքի նախագծի ընդունման հարցը՝ պնդելով, որ գոյություն չունի «ծխելու իրավունք» որպես այդպիսին։ Այդուհանդերձ, հայտնի չէր, թե առողջությանը վտանգ ներկայացնող գործոնների որ մասն էր բաժին հասնում ծխախոտի օգտագործմանը, քանի որ օրենքի հանրայնացման գործում նախարարությունը հիմնվում էր Առողջապահության միջազգային կազմակերպության տվյալների վրա, այլ ոչ ազգային մակարդակում իրավիճակը գնահատող ու խնդիրները վեր հանող փաստահեն հետազոտությունների։ 

Օրենքի նախագծին ընդդիմացողների բարձրացրած հիմնական խնդիրները վերաբերում էին ոչ միայն օրենքի տեքստում իրավաբանական բնույթի հարցերին, այլև առանց քննարկումների ու փոխզիջումների օրենքի ընդունումն առաջ տանելուն, ծխախոտի օգտագործման արգելքների քաղաքականության առանց փուլային ներդրմանը, օրենսդրական արգելք սահմանելուց բացի համալիր կանխարգելիչ միջոցառումներ չնախաձեռնելու և այլ հանգամանքներին։ Նախարարությունն ընդառաջ չգնաց նաև գործարարների շահերը հավասարակշռելու ու այդ նպատակով հանրային քննարկումներ նախաձեռնելու առաջարկներին։

 

«Բնակչության բժշկական օգնության և սպասարկման մասին» ՀՀ օրենքի փոփոխությունների հիմնական ուղղությունները

2020 թվականին «Բնակչության բժշկական օգնության և սպասարկման մասին» ՀՀ օրենքում և հարակից օրենքներում կատարվել են լայնածավալ փոփոխություններ, որոնք, ըստ ՀՀ առողջապահության նախարարության, ընդհանուր առմամբ, հանգել են հետևյալին.

1) սահմանվել են անձնական տվյալների, մասնավորապես բժշկական գաղտնիքի  մշակման, փոխանցման համար իրավական կարգավորումներ, ներառյալ պատասխանատվություն նախատեսող դրույթներ ապահովելու, քաղաքացիների անձնական կյանքը հարգելու, մասնավոր կյանքի անձեռնմխելիության և անձնական տվյալների գաղտնիության պահպանման սահմանադրական իրավունքները,

2) ամրագրվել են պացիենտների իրավունքների և պարտականությունների ավելի հստակ շրջանակ` ապահովելով նաև նրանց իրավունքների առավել արդյունավետ իրացումը,

 3) սահմանվել են իրավական հիմքեր և կարգավորումներ էլեկտրոնային առողջապահության համակարգի ներդրման և կիրառման համար,

4) օրենսդրորեն կանոնակարգվել են արտակարգ իրավիճակների (ռազմական, ահաբեկչական, և այլն) դեպքում տուժած անձանց բժշկական օգնության և սպասարկման կազմակերպման առանձնահատկությունները,

5) ճշգրտվել է բժշկական փորձաքննությունների ցանկը, լրացվել օրենսդրական բացերը, սահմանվել պարտադիր դատաբժշկական փորձաքննությունների դեպքերը և ձևերը,

6) օրենսդրորեն կարգավորվել են բժշկական արտադրատեսակների շրջանառության հետ կապված հարաբերությունները, ստեղծվել բժշկական արտադրատեսակների գրանցման, ներմուծման և շրջանառության ոլորտում լիարժեք օրենսդրություն և արդիական ինստիտուցիոնալ կառուցակարգեր,

7) բարելավվել են բուժաշխատող-պացիենտ, բուժաշխատող-բուժաշխատող հարաբերությունները` դրանց կանոնակարգումն իրականացնելով օրենսդրությամբ սահմանված էթիկայի կանոնների կիրարկմամբ, սահմանվել է մասնագիտական գործունեության էթիկայի կանոնների խախտումներ քննող էթիկայի հանձնաժողով,

8) սահմանվել են բժշկական օգնության և սպասարկման տեսակները, հեռաբժշկությունը, լիազորող նորմեր են ամրագրվել դրա իրականացման կարգը սահմանելու համար,

9) սահմանվել են լաբորատոր գործունեության վերաբերյալ դրույթը, համընդհանուր լաբորատոր ցանցի համակարգը, բաղադրիչները, ցանցում ընդգրկված յուրաքանչյուր մակարդակի լաբորատորիաների գործառույթները, որակի կառավարման համակարգի պահանջը և հիմնական հասկացությունները:

«Բնակչության բժշկական օգնության և սպասարկման մասին» ՀՀ օրենքի 2020 թվականի փոփոխություններով բժշկական օգնության և սպասարկման որակի, բժշկական օգնության և սպասարկման որակի շարունակական բարելավման, որակի կառավարման և որակի կառավարման համակարգ հասկացությունների սահմանումը, որոնք մինչև 2020թ. առհասարակ սահմանված չէին ՀՀ օրենսդրությամբ:

Օրենսդրական փոփոխություններով հստակեցվեցին անձնական անձեռնմխեիլության սահմանադրական իրավունքի հարցերը։ Առանձնակի ուշադրության արժանացավ անչափահասների ու հաշմանդամություն ունեցող անձանց իրազեկման համաձայնության իրավունքի հարցերին առնչվող օրենսդրական փոփոխությունները։

ՀՀ մարդու իրավունքների պաշտպանի դիմումի հիման վրա 2020 թվականի հունվարի 30-ի թիվ ՍԴՈ-1504 որոշմամբ ՀՀ սահմանադրական դատարանը Սահմանադրությանը հակասող է ճանաչել երեխաների և անգործունակ չափահասների բուժման հարցերում վերջիններիս կարծիքը հաշվի չառնելու վերաբերյալ օրենսդրական կարգավորումները (տե՛ս 20.07.2021թ.-ի դրությամբ):  Իրազեկված համաձայնության առնչվող կարգավորումները սահմանադրական պահանջներին համապատասխանությունը ապահովելը դեռևս խնդրահարույց է։

Համակարգային և հայեցակարգային բնույթի լուծումների բացակայության պայմաններում առողջապահության ոլորտը բախվում է բազմաթիվ խնդիրների հետ, որոնցից հիմնականը առաջնային բուժօգնության հասանելիության խնդիրն է երկրի ծայրամասային ու սահմանամերձ շրջաններում. առողջապահական ծառայությունների հասանելիության ու որակի հարցում քաղաքային և գյուղական բնակավայրերի միջև անհավասարությունը զգալի է:

 

Տեղեկատվական տեխնոլոգիաների ներդնումը առողջապահության ոլորտում

Հայաստանում էլեկտրոնային առողջապահության համակարգի ներդրման գործընթացը մեկնարկել է ՀՀ կառավարության որոշմամբ դեռևս 2012 թվականին: Ծրագրով նախատեսվում էր, որ ՀՀ առողջապահության ոլորտում միասնական էլեկտրոնային տեղեկատվական համակարգը լինելու է տեղեկատվության և ենթակառուցվածքների ամբողջություն, որն ապահովելու է հասարակության յուրաքանչյուր անդամի վերաբերյալ բժշկական տեղեկատվության հավաքագրումը, արխիվացումը և օգտագործումը առողջապահության ոլորտի մասնագետների կողմից էլեկտրոնային միջավայրում: Նախատեսվում էր նաև, որ թղթային տեղեկատվության պահպանումը և հետագա արխիվացումը պետք է բացառվեն:

Էլեկտրոնային առողջապահության համակարգը (E-health) կարևոր դերակատարություն պետք է ունենա նաև բնակչության բժշկական օգնության և սպասարկման որակի ապահովման, առողջապահության համակարգի անարդյունավետությունների կրճատման, ինչպես նաև թափանցիկության ու հաշվետվողականության ու վերլուծության ապահովման գործում: Էլեկտրոնային առողջապահության համակարգի գործնական ներդնմամբ և արդեն 2017թ. կեսերից պետական պատվերի շրջանակներում իրականացվող վճարումները սկսեցին կատարվել միայն E-health համակարգի միջոցով: 

2017թ. հուլիսի 20 թիվ 866-Ն որոշմամբ կառավարությունը  հաստատել է Հայաստանի Հանրապետության ու Վերակառուցման և զարգացման միջազգային բանկի միջև ստորագրված վարկային համաձայնագրի շրջանակներում մշակված և «Էլեկտրոնային կառավարման ենթակառուցվածքների ներդրման գրասենյակ» ՓԲԸ կառավարման ներքո գտնվող էլեկտրոնային առողջապահության համակարգը կոնցեսիոն պայմանագրով օպերատորին փոխանցելու համար անցկացված մրցույթի արդյունքները: 

Հետագայում, E-health hամակարգի ամբողջական ներդրման շրջանակներում «ՀՀ կառավարության 2019–2023թթ. Գործունեության միջոցառումների ծրագիրը հաստատելու մասին» 2019թ. մայիսի 16-ի թիվ N 650–Լ որոշմամբ նախատեսվել էր մշակել «Էլեկտրոնային առողջապահության համակարգի զարգացման տեսլականը հաստատելու մասին» կառավարության որոշումը և «Էլեկտրոնային առողջապահության համակարգի զարգացման միջոցառումների ծրագիրը հաստատելու մասին» առողջապահության նախարարի հրամանը:

Համակարգի ներդրման ուղղությամբ իրականացված աշխատանքի արդյունքում ստեղծվել են անհրաժեշտ օրենսդրական հիմքեր, այն կիրառելի  է դարձել բժշկական օգնություն և սպասարկում իրականացնող բուժհաստատություններում, ներդրվել է  էլեկտրոնային ուղեգիրը և այլն։ 

Ինչպես առողջապահության կազմակերպման ու կառավարման, այնպես էլ առողջապահական ծառայությունների մատուցման ոչ բոլոր փուլերն են դեռևս թվայնացվել. պահպանվում է նաև բժշկական փաստաթղթերի թղթային տարբերակների լրացումը, չի ավարտվել նաև բուժհաստատությունների համալրումը համակարգչային տեխնիկայով, համակարգի ոչ բոլոր աշխատանքներն են կազմակերպվում թվային տեխնոլոգիաների միջոցով և այլն։

Տեղեկատվական տեխնոլոգիաների կիրառմամբ առողջապահության ծառայությունների մատուցման զարգացման մյուս ուղղությունն է հեռաբժշկությունը, որի ներդրման անհրաժեշտությունը պայմանավորված մի շարք գործոններով, այդ թվում՝ տեղեկատվական տեխնոլոգիաների կիրառման ընդլայնմամբ, բուժանձնակազմի աշխարհագրական անբավարար հասանելիությամբ և այլն:

Նախաձեռնվում է, որ հեռաբժշկության գործարկումը հնարավորություն կտա մասնագետներին հասանելի լինել ավելի լայն շրաջանի պացիենտ-սպառողների համար, ինչը կնպաստի առողջապահության ոլորտում մասնագետների փորձի ու փորձառության կուտակմանը, փորձի փոխանակմանը, դրանով իսկ մասամբ կարող է լուծել բուժանձնակազմի պահանջարկի հարցը՝ հասանելի դարձնելով երրորդ մակարդակի մասնագիտացված խորհրդատվությունն երկրի յուրաքանչյուր հատվածում։

Հեռաբժշկության զարգացման համար իրավական հիմքեր ստեղծվել են 2020թ. մայիսի 5-ին «Բնակչության բժշկական օգնության և սպասարկման մասին» օրենքում իրականացված փոփոխություններով, որտեղ տրվել է հեռաբժշկության սահմանումը (բժիշկների, ինչպես նաև բժշկի և պացիենտի միջև տեղեկատվական տեխնոլոգիաների օգնությամբ հեռահար խորհրդատվություն իրականացնելու բժշկական պրակտիկա), լիազոր մարմնին վերապահվեցին դրա իրականացման կարգը սահմանելու լիազորությունները:

 

Համավարակի դեմ պայքարով պայմանավորված օրենսդրական փոփոխությունների ուրվագիծը

Առողջապահության համաշխարհային կազմակերպությունը կորոնավիրուս վարակի տարածման հետ կապված վիճակը որակել է որպես «հանրային առողջապահության ոլորտում միջազգային նշանակության արտակարգ իրավիճակ»։ 

ՀՀ-ում 2020 թվականի մարտի 16-ից հայտարարված արտակարգ դրության պայմաններում պետական հակաճգնաժամային կառավարման լիազորությունները փոխանցվեցին պարետատանը: Կառավարության մարտի 16-ի որոշմամբ ստեղծվեց և սահմանվեց պարետատունը, պարետատան աշխատանքի սկզբունքները, լիազորությունները ու իրավունքները:

Հաջորդիվ պարետատունը կայացրեց որոշումներ կապված տարբեր սահմանափակումների հետ, այդ թվում՝ ժամանցային, տոնական միջոցառումների չեղարկում և արգելում, ՀՀ տարածքում մարդկանց տեղաշարժի հնարավորությունների, առողջապահական ոլորտում գործածվող ապրանքների արտահանման, որոշ տնտեսական գործունեությունների սահմանափակումներ և այլն:

Համավարակի տարածումը առողջապահության ոլորտի օրենսդրությունում առաջացրեց փոփոխությունների նոր ալիք, որոնք նպատակ ունեին կանխարգելել համավարակի հետագա տարածումը, ինչպես նաև վերացնել պատճառված վնասի հետևանքները։

Կորոնավիրուսի տարածումը կանխելու նպատակով ՀՀ առողջապահության նախարարությունը նախաձեռնել էր մի շարք միջոցառումներ ու սահմանափակումներ, որոնք պահանջում էին անհրաժեշտ օրենսդրական փոփոխություններ։ Ձեռնարկված միջոցառումների  ընտրությունը հիմնականում հիմնավորվում է այն հանգամանքով, որ կորոնավիրուսի հիվանդության բնույթն ու վարակելիության աստիճանը դեռևս ամբողջությամբ բացահայտված չէին։ 

 2020 թվականին փոփոխություններ իրականացվեցին «ՀՀ բնակչության սանիտարահամաճարակային անվտանգության ապահովման մասին» ՀՀ օրենքում, որը ՀՀ անկախությունից հետո ընդունված առաջին օրենքներից մեկը։ Ի թիվս այլնի, փոփոխություններով ձևակերպվում են սանիտարահամաճարակային անվտանգության ապահովման մի շարք պահանջներ՝ վարակիչ և ոչ վարակիչ հիվանդությունների, թունավորումների հաշվառման, հաղորդման, իրականացվող կանխարգելիչ և հակահամաճարակային միջոցառումների կազմակերպման և իրականացման, մարդու (հանրության) առողջության վրա շրջակա միջավայրի գործոնների վնասակար ազդեցության, ինչպես նաև վարակիչ հիվանդություններով հիվանդների, դրանց հետազոտման, բժշկական զննությունների իրականացման, բուժման,  այդ հիվանդությունների  Հայաստանի տարածք ներմուծման, դրանց ծագման ու տարածման վտանգի,  բռնկումների, համաճարակների, համավարակների առաջացման դեպքում սահմանափակող միջոցառումների կիրառման (կարանտին), Հայաստանի Հանրապետությունում սանիտարահամաճարակային հսկողության և պետական գրանցման ենթակա ապրանքների կիրառման, մարդու համար ախտածնության 1-4-րդ խմբերի միկրոօրգանիզմների արտադրության, մշակման, տեղափոխման, դեպոնացման, օգտագործման,  պահպանման և ոչնչացման վերաբերյալ:

Կորոնավիրուսային հիվանդության (COVID-19) հետևանքով մեկ այլ օրենսդրական փոփոխությամբ անձի մահվան դեպքում ախտաբանաանատոմիական հերձումներն արգելվեցին: Սակայն հասարակական հնչողություն ստացած բացթողումներով պայմանավորված դժգոհությունների ազդեցության ներքո հերձումների արգելքը հանվել է` այն պատճառաբանությամբ, որ հերձման ժամանակ կիրառվող անհատական պաշտպանության միջոցների օգտագործմամբ դիակից կորոնավիրուսային հիվանդության վարակելիությունը հնարավոր է պաշտպանել։

Մարդու իրավունքների պաշտպանությունը՝ որպես պետության գերակա պարտականություն

Մարդու իրավունքների պաշտպանության ու իրավունքի գերակայության ապահովումը յուրաքանչյուր ժողովրդավարական հասարակության զարգացման հիմքն է: Մարդու արժանապատվության հարգումը, քաղաքացի-պետություն հարաբերություններում մարդակենտրոն մոտեցումը նաև երկրի ժողովրդավարացման աստիճանի ու մարդու իրավունքների համակարգի կայացվածության ցուցիչ են:

Հայաստանի Հանրապետության հիմնական օրենքի՝ Սահմանադրության 3-րդ հոդվածը հռչակում է`

«1. Հայաստանի Հանրապետությունում մարդը բարձրագույն արժեք է: Մարդու անօտարելի արժանապատվությունն իր իրավունքների և ազատությունների անքակտելի հիմքն է:

2. Մարդու և քաղաքացու հիմնական իրավունքների և ազատությունների հարգումն ու պաշտպանությունը հանրային իշխանության պարտականություններն են:
3. Հանրային իշխանությունը սահմանափակված է մարդու և քաղաքացու հիմնական իրավունքներով և ազատություններով՝ որպես անմիջականորեն գործող իրավունք»:

Մարդու իրավունքների պաշտպանությունը պետք է լինի պետական ողջ համակարգի գործունեության առանցքը: Հետևաբար, մարդու իրավունքները հարգելու ու պաշտպանելու պետության պարտականությունը չի սահմանափակվում միայն առանձին փաստաթղթերով ամրագրված կոնկրետ գործողություններով ու ժամանակահատվածներով: 

Միևնույն ժամանակ, մարդու իրավունքների ու ազատությունների առաջնահերթությունները հստակեցնելու, խնդիրների լուծմանն ուղղված կոնկրետ միջոցառումներ ու դրանց իրականացման հստակ ժամկետներ նախանշելու, պատասխանատու մարմինների համար կոնկրետ պարտավորություններ սահմանելու հրամայականն առաջ բերեց մարդու իրավունքների պաշտպանության ազգային ռազմավարություն ու դրանից բխող միջոցառումների ծրագիր ընդունելու անհրաժեշտություն:

Այլ կերպ ասած, մարդու իրավունքների պաշտպանության ազգային ռազմավարությունները կոնկրետ ժամանակահատվածի համար մարդու իրավունքների օրակարգի առաջնահերթությունները նախանշող, դրանց իրագործմանն ուղղված քայլերը հստակեցնող փաստաթղթեր են:

 

Մարդու իրավունքների պաշտպանության ազգային ռազմավարությունները: Փուլային նկարագիր

Մարդու իրավունքների պաշտպանության ոլորտի ռազմավարական փաստաթղթի անհրաժեշտությունն ամրագրվեց ՀՀ նախագահի 2012 թ․ հոկտեմբերի 29-ի «Մարդու իրավունքների պաշտպանության ազգային ռազմավարությունը հաստատելու մասին» ՆԿ-159-Ն կարգադրությամբ:

Կարգադրությամբ մարդու իրավունքների պաշտպանության ազգային ռազմավարության ընդունումը պայմանավորվեց հետևյալի անհրաժեշտությամբ՝

1) ունենալ միասնական մեկ քաղաքական փաստաթուղթ, որը կհամակարգի մարդու իրավունքների պաշտպանության ոլորտում տարվող հիմնական քաղաքականությունը,

2) մարդու իրավունքների պաշտպանության տարբեր բնագավառներում առկա խնդիրներին տալ թիրախային լուծումներ` քաղաքականության շարունակականություն ապահովելու նպատակով:

Որպես ռազմավարության սկզբունքներ՝ ամրագրվեցին՝

1) պետության մասնակցությունը,

2) միջազգային պարտավորությունների լիարժեք կատարումը,

3) մարդու իրավունքների փոխադարձ կապը և կախվածությունը,

4) մարդու իրավունքների առաջնահերթության սահմանումը,

5) հանրության մասնակցությունը,

6) մոնիտորինգն ու գնահատումը,

7) մարդու իրավունքների վերաբերյալ կրթությունը:

Ռազմավարությամբ ամրագրվեցին հետևյալ գերակայությունները`

• քաղաքացիական և քաղաքական իրավունքների ոլորտում

1) կյանքի իրավունք,

2) անձնական ազատության և անձեռնմխելիության իրավունք,

3) մտքի, խղճի և կրոնի ազատության իրավունք,

4) անձնական և ընտանեկան կյանքը հարգելու իրավունք,

5) արդար դատաքննության իրավունք,

6) ազատ կամքի արտահայտման իրավունք,

7) ազատ ընտրության և հանրաքվեի իրավունք,

8) խաղաղ հավաքների ազատության իրավունք,

9) խոշտանգումների և այլ դաժան, անմարդկային կամ մարդու արժանապատվությունը նվաստացնող վերաբերմունքի կամ պատժի չենթարկվելու իրավունք:

• տնտեսական, սոցիալական և մշակութային իրավունքների ոլորտում

1) առողջության պահպանման իրավունք,

2) կրթության իրավունք,

3) աշխատանք ընտրելու ազատության իրավունք,

4) սեփականության իրավունք,

5) բավարար կենսամակարդակի իրավունք,

6) սոցիալական ապահովության իրավունք:

Որպես թիրախային խմբեր՝ ռազմավարության մեջ նախանշվեց հետևյալ խոցելի խմբերի իրավունքների պաշտպանությունը`

1) երեխաները,

2) կանայք,

3) տարեցները,

4) հաշմանդամները,

5) զոհված ազատամարտիկների ընտանիքները,

6) ազգային փոքրամասնությունները,

7) ՀՀ-ում ապաստան հայցող, ապաստան ստացած, ինչպես նաև փախստականի կարգավիճակ ունեցող անձինք,

8) բռնադատվածները:

Ըստ ռազմավարական առաջնահերթությունների ու թիրախային խմբերի՝ կարգադրությամբ հաստատված՝ մարդու իրավունքների պաշտպանության (ՄԻՊ) ռազմավարությամբ սահմանվեցին իրավունքների պաշտպանության ռազմավարական ուղղությունները:

Միևնույն ժամանակ, նախագահի ՆԿ-197-Ն կարգադրությունը ոչ միայն իրավական հիմք ծառայեց ՄԻՊ ազգային ռազմավարության հաստատման համար, այլև ամրագրեց, որ ռազմավարության ընդունումից հետո ՀՀ կառավարության կողմից կմշակվի ՄԻՊ ազգային ռազմավարությունից բխող գործողությունների ծրագիր՝ նախատեսելով միջոցառման պատասխանատու մարմիններին, կատարման ժամկետները, ֆինանսավորման աղբյուրները և կատարողականի ցուցանիշները:

Արդյունքում, ՀՀ կառավարությունը 2014 թ․ փետրվարի 27-ի N303-Ն որոշմամբ հաստատեց մարդու իրավունքների ազգային ռազմավարությունից բխող միջոցառումների ծրագիրը: 

Ծրագրով նախատեսվեցին 119 միջոցառումներ՝ ուղղված խոշտանգման ու վատ վերաբերմունքի արգելքի, առանձին խումբ անձանց իրավունքների, մշակութային իրավունքների երաշխավորմանը, բարենպաստ շրջակա միջավայրի իրավունքի, սեփականության ու տնտեսական իրավունքների, արդար դատաքննության իրավունքի, զինծառայողների ու զորակոչիկների իրավունքների, անձնական ազատության և անձեռնմխելիության իրավունքի, մարդու իրավունքների պաշտպանության մեխանիզմի կատարելագործմանը:

Այս գործընթացի շարունակականությունն ապահովվեց հաջորդիվ ռազմավարությունների ու գործողությունների ծրագրերի մշակմամբ ու ընդունմամբ:

Այսպես, հիմք ընդունելով նախագահի ՆԿ-159-Ն կարգադրությամբ հաստատված ազգային ռազմավարությունը՝ կառավարությունը 2017 թ․ մայիսի 4-ի N 483-Ն որոշմամբ հաստատեց 2017-2019 թթ․ գործողությունների ծրագիրը, որը ներառում էր 96 գործողություններ՝ սահմանելով դրանց ակնկալվող արդյունքը, կատարման վերստուգելի չափանիշը, պատասխանատու մարմինը և համակատարողները, կատարման ժամկետը և ֆինանսավորման աղբյուրը:

Հարկ է նկատել, որ 2017-2019 թթ․ գործողությունների ծրագրի իրականացման հաշվետվողականության ու թափանցիկության կառուցակարգ նախատեսեց համակարգող խորհրդի ստեղծումը, որը՝

1) լսում և քննարկում էր պատասխանատու հանրապետական գործադիր մարմինների և օրենքով ստեղծված պետական մարմինների կողմից ծրագրի կատարման ընթացքի վերաբերյալ եռամսյակային զեկույցները,

2) ուսումնասիրում և քննարկում էր պատասխանատու հանրապետական գործադիր և օրենքով ստեղծված պետական մարմինների կողմից ծրագրով նախատեսված գործողությունների կատարման վերաբերյալ կիսամյակային գրավոր հաշվետվությունները,

3) կազմակերպում էր պատասխանատու հանրապետական գործադիր մարմինների և օրենքով ստեղծված պետական մարմինների կողմից ծրագրով նախատեսված գործողությունների կատարման վերաբերյալ կիսամյակային գրավոր հաշվետվությունների հանրային քննարկումներ,

4) պատասխանատու հանրապետական գործադիր մարմինների և օրենքով ստեղծված պետական մարմինների հաշվետվություններն ուսումնասիրելուց և քննարկելուց հետո կարող էր ներկայացնել առաջարկություններ՝ ծրագրի կատարման արդյունավետությունը խթանելու և կատարմանը նպաստելու համար:

Ըստ կառավարության վերոնշյալ N 483-Ն որոշման՝ յուրաքանչյուր կիսամյակի ավարտից հետո 5-օրյա ժամկետում գործողությունների պատասխանատու մարմինները ՀՀ կառավարության աշխատակազմ և ՀՀ արդարադատության նախարարություն են ներկայացնում գրավոր հաշվետվություններ՝ հաշվետու ժամանակահատվածում ծրագրի շրջանակներում նախատեսված գործողությունների կատարման ընթացքի մասին:

 Համակարգող խորհուրդը, իր հերթին, յուրաքանչյուր եռամսյակ անցկացնում էր նիստեր, որոնց ընթացքում ներկայացվում էին գերատեսչությունների կողմից կատարված աշխատանքները, իսկ  կիսամյակային կտրվածքով կազմակերպում էր հանրային քննարկումներ՝ հնարավորություն ընձեռելով շահագրգիռ հասարակական կազմակերպությունների ներկայացուցիչներին ներկայացնելու ծրագրի ընթացքի վերաբերյալ իրենց դիրքորոշումներն ու առաջարկությունները:

Մարդու իրավունքների պաշտպանության ընթացիկ ռազմավարական փաստաթուղթը կառավարության 2019 թ․ դեկտեմբերի 26-ի «Մարդու իրավունքների պաշտպանության ազգային ռազմավարությունը և դրանից բխող 2020-2022 թթ․ ծրագիրը հաստատելու մասին» N 1978-Լ որոշումն է:

Մարդու իրավունքների պաշտպանության 2020-2022 թթ. ազգային ռազմավարությունը նախանշում է մարդու իրավունքների ու ազատությունների ապահովմանն ուղղված պետության առաջնահերթություններն ու առաջիկա քայլերը: Հետևաբար, այն մարդու իրավունքների պաշտպանության ոլորտում պետության գերակա ուղղություններն ամրագրող փաստաթուղթ է: 

Այն նախորդ ռազմավարական փաստաթղթերի տրամաբանությամբ ներառում է՝ 

• բուն ռազմավարությունը՝ փաստաթուղթ, որը պարունակում է առկա վիճակի գնահատումը, փաստաթղթի մշակման մեթոդաբանությունը, մարդու իրավունքների պաշտպանության գերակայությունները՝ ըստ առանձին իրավունքների՝ խնդիրների նկարագրությամբ ու դրանց լուծման ուղղությունների մատնանշմամբ: Ռազմավարությունը, առանձին ոլորտների կամ իրավունքների անդրադարձ կատարելով, մատնանշում է նաև դրանցից յուրաքանչյուրի կապը ՄԱԿ-ի Կայուն զարգացման նպատակների հետ:
• ռազմավարությունից բխող միջոցառումների ծրագիրը, որն արդեն առավել կոնկրետությամբ ամրագրում է կատարման ենթակա գործողությունը, ակնկալվող անմիջական արդյունքը, ակնկալվող ազդեցությունը, պատասխանատու մարմին(ները), համակատարող մարմին(ները), վերջնաժամկետը, ֆինանսավորումը: 

Գործողությունների ծրագիրը նախատեսում է 89 գործողություններ հետևյալ իրավունքների ապահովման ոլորտում՝

• կյանքի իրավունք,
• խոշտանգումների արգելք,
• գործի արդար քննության իրավունք,
• իրավահավասարություն, խտրականության արգելք,
• առողջության պահպանման իրավունք,
• հավաքների ազատություն,
• կրթության իրավունք,
• կարծիքի արտահայտման ազատություն,
• սեփականության իրավունք,
• աշխատանքի իրավունք,
• սոցիալական ապահովության, նվազագույն կենսապայմանների իրավունք,
• երեխայի իրավունքներ,
• տնտեսական գործունեության ազատություն:

Մարդու իրավունքների պաշտպանության ազգային ռազմավարությունները, ի թիվս այլնի, նախատեսել են նաև մարդու իրավունքների պաշտպանության առանձին ոլորտների համապարփակ իրավական ակտերի մշակման և ընդունման միջոցառումներ:

Օրինակ՝ 2014-2016 թթ․ միջոցառումների 23-րդ կետը նախատեսում էր ««Անհատական տվյալների պաշտպանության մասին» ՀՀ օրենքի նախագծի մշակում` Եվրոպական միության և Եվրոպայի խորհրդի ընդունած չափանիշներին համապատասխան»:

Արդյունքում, Ազգային ժողովը 2015 թ․ մայիսի 18-ին ընդունեց «Անձնական տվյալների պաշտպանության մասին» օրենքը, որն ուժի մեջ մտավ 2015 թ․ հուլիսի 1-ից:

Միևնույն ժամանակ, մարդու իրավունքների պաշտպանության ոլորտում դեռևս առկա են համակարգային օրենսդրական կանոնակարգման կարիք ունեցող հարցեր, որոնք, թեև Մարդու իրավունքների պաշտպանության ազգային ռազմավարություններով թիրախավորվել են, սակայն վերջնական լուծում չեն ստացել: Իբրև այդպիսի օրինակ՝ կարելի է վկայակոչել իրավահավասարության ապահովման մասին համապարփակ օրենսդրության ընդունման ու իրավունքների պաշտպանության արդյունավետ կառուցակարգերի ներդրման հարցը:

Բանն այն է, որ դեռևս մարդու իրավունքների պաշտպանության ազգային ռազմավարության 2014-2016 թթ․ միջոցառումների 8-րդ կետն ամրագրում էր հետևյալ միջոցառումը՝ 

«Ուսումնասիրել ՀՀ օրենսդրության համապատասխանությունը խտրականության արգելմանը վերաբերող միջազգային իրավական նորմերին:

Քննարկել «Խտրականության դեմ պայքարի մասին» առանձին օրենք ընդունելու նպատակահարմարության հարցը»:

Մարդու իրավունքների պաշտպանության ազգային ռազմավարությունից բխող 2017-2019 թթ․ գործողությունների ծրագրի 77-րդ կետը, իր հերթին, որպես միջոցառում ամրագրում էր հետևյալը՝ «Ստեղծել օրենսդրական կառուցակարգեր ՀՀ Սահմանադրությամբ ամրագրված իրավահավասարության ապահովման համար»՝ սկզբնապես իբրև վերջնաժամկետ սահմանելով 2017 թվականի չորրորդ եռամսյակը, իսկ այնուհետև՝ 2019 թվականի երրորդ եռամսյակը:

Մինչդեռ, ՄԻՊ ազգային ռազմավարությունից բխող 2017-2019 թթ. գործողությունների ծրագրով 2019 թ. երկրորդ կիսամյակի ընթացքում ՀՀ ԱՆ իրավասությանն առնչվող կետերի կատարման վերաբերյալ հաշվետվության համաձայն՝ ՀՀ արդարադատության նախարարությունը 2019 թ. դեկտեմբերի 13-ին ՀՀ վարչապետի աշխատակազմ է ներկայացրել «Իրավահավասարության ապահովման մասին» օրենքի և հարակից օրենքների նախագծերի փաթեթի լրամշակված տարբերակը:

Միևնույն ժամանակ, նշվել է, որ սույն միջոցառումը նախատեսվել է նաև ՄԻՊ ռազմավարությունից բխող 2020-2022 թթ. գործողությունների ծրագրի 39-րդ կետով, որով նախատեսվում է օրենսդրորեն սահմանել խտրականության հասկացությունը, տեսակները, դրանից պաշտպանության միջոցները և մեխանիզմները, իրավահավասարության հարցերով զբաղվող մարմնի կազմավորման, գործունեության երաշխիքները` միջազգային չափանիշներին համապատասխան: 

Գործողության վերջնաժամկետ էր սահմանվել 2020 թ. առաջին կիսամյակը:

ՀՀ արդարադատության նախարարության՝ 2020 թ․ հուլիսի 14-ի և 2021 թ․ փետրվարի 12-ի հաշվետվությունների համաձայն՝ նախարարության 2020 թ. փետրվարի 17-ի գրությամբ օրենքի նախագիծը ներկայացվել է ՀՀ վարչապետի աշխատակազմ։ ՀՀ վարչապետի աշխատակազմը 2020 թ. մայիսի 22-ին հանձնարարել է լրամշակել օրենքի նախագիծը, որն այժմ գտնվում է լրամշակման փուլում:

 

Մարդու իրավունքների ազգային ռազմավարության հարթակը

Որպես մարդու իրավունքների վերաբերյալ հանրային իրազեկման և հանրության տեղեկացվածության ապահովմանն ուղղված կառուցակարգ՝ ՄԻՊ 2020-2022 թթ. ռազմավարությունը նախատեսում է ռազմավարության և գործողությունների ծրագրերի հաղորդակցության պլանի մշակման անհրաժեշտությունը: 

Հաղորդակցության պլանի նպատակներն են՝ 

1. ռազմավարության և գործողությունների ծրագրերի հանրայնացումը,
2. ռազմավարության և գործողությունների ծրագրերի հաշվետվողականության և թափանցիկության ապահովումն ու ամրապնդումը,
3. մարդու իրավունքների վերաբերյալ կրթության ապահովումը տարբեր մակարդակներում,
4. մարդու իրավունքների պաշտպանության վերաբերյալ հանրային իրազեկվածության բարձրացումը:

Վերը նշված նպատակների իրագործման համար ներկայում գործարկվել է էլեկտրոնային հարթակ (Մարդու իրավունքների ազգային ռազմավարության հարթակ http://www.e-rights.am), ինչը հնարավորություն է ընձեռում ապահովել ռազմավարությանը ու գործողությունների ծրագրերին առնչվող բոլոր գործընթացների թափանցիկությունը ու հաշվետվողականությունը: Հարթակի վերաբերյալ տեղեկատվական տեսահոլովակը ներկայացվում է ստորև՝ ակտիվ հղմամբ։

Այսպիսով, հարթակը հնարավորություն է ընձեռում առցանց ծանոթանալ՝ 

Մարդու իրավունքների ազգային ռազմավարության հարթակը պարունակում է ռազմավարության ծրագրից բխող յուրաքանչյուր միջոցառման նկարագրությունը՝ միջոցառման անվանումը, պատասխանատու և համակատարող մարմինը (մարմինները), կատարման վերջնաժամկետը, ինչպես նաև կապը մարդու իրավունքների և ՄԱԿ-ի կայուն զարգացման նպատակների հետ:

Հարթակը նախատեսում է գործողությունների որոնման գործիք՝ «Կարգավիճակը», «Պատասխանատու մարմին», «Վերջնաժամկետ» զտիչներով:

Գործողությունների ծրագրից բխող միջոցառումների կատարման ընթացքի վերաբերյալ տեքստային տեղեկատվությունից զատ, հարթակն առավել պատկերավոր նախատեսում է ինֆոգրաֆիկաների միջոցով ամփոփված տեղեկություններ՝ ըստ հետևյալ ցուցանիշների՝

Մասնավորապես, ինֆոգրաֆիկաները հնարավորություն են տալիս ընդհանուր պատկերացում կազմելու, թե ՄԻՊ 2020-2022 թթ․ ռազմավարությունից բխող քանի միջոցառում է վերաբերում այս կամ այն իրավունքին կամ ՄԱԿ-ի կայուն զարգացման նպատակին, որոնք են պատասխանատու պետական մարմինները և քանի միջոցառման համար:

Ըստ ներկայացված ցուցանիշների՝ միջոցառումների ծրագիրը հետևյալ պատկերն ունի:

Մարդու իրավունքների ազգային ռազմավարությամբ ամրագրված միջոցառումները գործնականում կյանքի կոչելու տեսանկյունից կարևոր են նաև ստանձնած պարտավորությունների կատարման հաշվետվողականությունը և հասարակության մասնակցությունն ու տեղեկացվածությունը:

Այս նպատակով էլ ՄԻՊ 2020-2022 թթ. ազգային ռազմավարությունը նախատեսեց Համակարգող խորհրդի ստեղծումը, որը համակարգում և մշտադիտարկում է ռազմավարության և գործողությունների ծրագրի իրականացումը:

Համակարգող խորհուրդը կազմված է հանրային իշխանության մարմինների և քաղաքացիական հասարակության ներկայացուցիչներից։ Վերջիններս խորհրդի կազմում ընդգրկվում են մրցութային կարգով, որի վերաբերյալ հայտարարությունը նախապես հրապարակվում է ՀՀ արդարադատության նախարարության պաշտոնական www.moj.am կայքում:

Խորհրդի գործունեությունն իրականացվում է պարբերաբար անցկացվող նիստերի միջոցով, որոնց ընթացքում քննարկված հարցերի վերաբերյալ տեղեկատվությունը հասանելի է լինում Մարդու իրավունքների ազգային ռազմավարության հարթակում («Համակարգող խորհուրդ» բաժնում) և հրապարակվում է Արդարադատության նախարարության պաշտոնական https://www.moj.am կայքում:

Պատասխանատու մարմինները միջոցառումների կատարման ընթացքի վերաբերյալ հաշվետվությունները ներկայացնում են կիսամյակային և տարեկան կտրվածքով:

Այսպես, գործողությունների ծրագրով սահմանված յուրաքանչյուր միջոցառման համար պատասխանատու պետական մարմինը սահմանված կարգով յուրաքանչյուր կիսամյակի ավարտից հետո՝ 10 աշխատանքային օրվա ժամկետում, արդարադատության նախարարություն և վարչապետի աշխատակազմ է ներկայացնում հաշվետվություն:  

Յուրաքանչյուր տարվա ավարտից հետո՝ 10 աշխատանքային օրվա ժամկետում, պատասխանատու մարմինները արդարադատության նախարարություն և վարչապետի աշխատակազմ են ներկայացնում գործողությունների իրականացման տարեկան հաշվետվություններ, որոնք մեկամսյա ժամկետում ամփոփվում են Արդարադատության նախարարության կողմից, քննարկվում Համակարգող խորհրդում և հավանության արժանանալուց հետո հրապարակվում Արդարադատության նախարարության կայքէջում և միասնական էլեկտրոնային հարթակում՝ տարեկան ամփոփ հաշվետվության տեսքով։ 

Ազգային հարթակում այս պահին հրապարակված են 2020 թ․ առաջին կիսամյակի հաշվետվությունը, 2020 թ․ երկրորդ կիսամյակի հաշվետվությունը և 2020 թ․ տարեկան հաշվետվությունը:

Ռազմավարության կատարման վիճակի համապարփակ դիտարկման տեսանկյունից կարևոր են ռազմավարության և միջոցառումների ծրագրով նախատեսված միջոցառումների կատարման վերաբերյալ պետական մարմինների տարեկան և կիսամյակային հաշվետվություններին այլընտրանքները՝ անկախ մշտադիտարկման զեկույցները:

Այս առումով, հարթակում հասանելի աղբյուրներ են՝

«Խաղաղության երկխոսություն» հասարակական կազմակերպության 2020 թ. հունվարի 1-ից մինչև օգոստոսի 31-ը իրականացված մշտադիտարկման արդյունքները 2020-2022 թթ. գործողությունների ծրագրի պաշտպանական ոլորտի գործողությունների վերաբերյալ

 

Իրավաբանների հայկական ասոցիացիայի՝ ՀՀ մարդու իրավունքների պաշտպանության 2020-2022 թթ․ ազգային ռազմավարության և դրանից բխող գործողությունների ծրագրի 2020 թ․ առաջին կիսամյակի մոնիթորինգի արդյունքները

 

Հարթակը, բացի տեղեկատվական նպատակներից, նաև հնարավորություն է տալիս այցելուին մեկնաբանություններ ներկայացնելու միջոցառումներից յուրաքանչյուրի վերաբերյալ՝ այդպիսով ապահովելով նաև հասարակության անդամների մասնակցայնությունն ու ռազմավարության կատարման ընթացքի ներառականությունը:

Այսպես, գործողության վերաբերյալ առավել մանրամասն տեղեկատվությունը հասանելի է «Տեսնել ավելին» ակտիվ հղմամբ, որը հասանելի է դարձնում կոնկրետ գործողության ակնկալվող անմիջական արդյունքն ու ակնկալվող ազդեցությունը, կապը ՄԱԿ-ի կայուն զարգացման նպատակների հետ, ինչպես նաև գործողության կատարման վերաբերյալ հաշվետվությունները:

ՄԻՊ ռազմավարությունների կապն այլ ոլորտային ռազմավարությունների հետ

Մարդու իրավունքների պաշտպանության ազգային ռազմավարություններով չէ, որ սահմանափակվում են մարդու իրավունքների պաշտպանության առաջնահերթությունները: Դրանք փոխկապակցված են նաև ոլորտային այլ ռազմավարություններով, որոնք ուղղակիորեն և անուղղակիորեն վերաբերում են մարդու իրավունքների պաշտպանությանն ու միտված են հատկապես պետական մարմինների հետ հարաբերություններում քաղաքացիների իրավունքների իրացման երաշխիքների ամրապնդմանն ու ստեղծմանը:

Այսպես, օրինակ, ՀՀ նախագահի 2012 թ․ հոկտեմբերի 29-ի «Մարդու իրավունքների պաշտպանության ազգային ռազմավարությունը հաստատելու մասին» ՆԿ-159-Ն կարգադրությունը նախատեսում էր, որ գործողությունների ծրագիրը մշակելիս, ի թիվս այլնի, պետք է հաշվի առնվեն վաղօրոք ընդունված ազգային ծրագրերը, ռազմավարություններն ու հայեցակարգային փաստաթղթերը, այդ թվում՝ «Գենդերային քաղաքականության 2011-2015 թթ. ռազմավարական ծրագիրը», «Ընդդեմ գենդերային բռնության 2011-2015 թթ. ռազմավարական ծրագիրը», «Հայաստանի Հանրապետությունում երեխայի իրավունքների պաշտպանության 2004-2015 թթ. ազգային ծրագիրը», «Հաշմանդամների սոցիալական պաշտպանության 2006-2015 թթ. ռազմավարությունը», «Հայաստանի Հանրապետությունում 2010-2012 թթ. ընթացքում մարդկանց շահագործման (թրաֆիքինգի) դեմ պայքարի կազմակերպման ազգային ծրագիրը»:

Հարկ է նկատել, որ Մարդու իրավունքների պաշտպանության 2019-2022 թթ. ազգային ռազմավարության հետ մեկտեղ ընդունվել են ոլորտային մի շարք այլ ռազմավարական փաստաթղթեր ևս, որոնցով սահմանված միջոցառումները ևս ուղղակի կամ անուղղակի առնչվում են մարդու իրավունքների համակարգի ամրապնդմանը ու մարդու իրավունքների պաշտպանության բարելավմանը: Մասնավորապես, մարդու իրավունքներին ու ազատություններին վերաբերող միջոցառումներ են ամրագրված ներկայում գործող ռազմավարական փաստաթղթերում, ինչպիսիք են, մասնավորապես՝

• ՀՀ-ում երեխայի իրավունքների պաշտպանության 2017-2021 թթ․ ռազմավարական ծրագիրը և երեխայի իրավունքների պաշտպանության 2017-2021 թթ․ ռազմավարական ծրագրի իրականացման միջոցառումների ժամանակացույցը, 
• Հաշմանդամություն ունեցող անձանց սոցիալական ներառման 2017-2021 թթ․ համալիր ծրագիրը և ծրագրի իրականացումն ապահովող միջոցառումների ցանկը,  
• Ծերացման հետևանքների հաղթահարման և տարեցների սոցիալական պաշտպանության ռազմավարությունը և ռազմավարության իրականացման 2017-2021 թթ․ միջոցառումների ծրագիրը, 
• ՀՀ գենդերային քաղաքականության իրականացման 2019-2023 թթ․ ռազմավարությանը և միջոցառումների ծրագիրը,
• ՀՀ իրավական և դատական բարեփոխումների 2019-2023 թթ․ ռազմավարությունը և դրանից բխող գործողությունների ծրագիրը,
• ՀՀ հակակոռուպցիոն ռազմավարությունը և դրա իրականացման 2019-2022 թթ․ միջոցառումների ծրագիրը, 
• ՀՀ քրեակատարողական և պրոբացիայի ոլորտի ռազմավարության և դրա իրականացման 2019-2023 թթ․ միջոցառումների ծրագիրը։