Առողջապահություն

Խորհրդային Միության փլուզումից հետո Հայաստանը որդեգրեց պետական կառավարման նոր մոդել՝ ժողովրդավարության ու իրավունքի գերակայության սկզբունքների հիման վրա։ Հետխորհրդային երկրների հետ հարաբերությունների նոր որակը, ինչպես նաև հարևան Թուրքիայի և Ադրբեջանի հետ սահմանների փակ լինելը կարևոր ազդեցություն ունեցան երկրի տնտեսական և սոցիալական զարգացման, հետևաբար՝ նաև ինստիտուցիոնալ կազմակերպման ընթացքի վրա։ 

Առողջապահության ոլորտը, որը խորհրդային ժառանգության կրողն էր, տնտեսական ու քաղաքական բոլոր այդ զարգացումներից անմասն չմնաց։ Խորը տնտեսական ճգնաժամի տարիներին այն իր գոյությունը պահպանում էր հիմնականում պացիենտների՝ ծառայությունների համար վճարած դրամական և ոչ դրամական հատուցումների հաշվին։

90-ականներին աստիճանաբար ընդունվում են ոլորտը կարգավորող հիմնական իրավական ակտերը։ 2000-ականներից մինչև 2020 թվականի մայիս ամիսն այս ոլորտում իրականացված փոփոխությունները կրում էին հատվածային, այլ ոչ համակարգային և հայեցակարգային բնույթ, թեև ոլորտը բարեփոխող օրենսդրական նախաձեռնություններ բազմիցս են շրջանառվել։ Այսպես, օրինակ, 2018 թվականին հանրային քննարկման էր դրվել «Առողջապահության մասին» օրենքի հայեցակարգը, որով նախատեսվող օրենքի նախագիծը այդպես էլ իրականության չդարձավ։

2015 թվականի սահմանադրական փոփոխությունների ընթացքում էական փոփոխություններ նախատեսվեցին նաև առողջապահության ոլորտին առնչվող կարգավորումներում։ Նախ՝ Սահմանադրությամբ առաջին անգամ երաշխավորվում է անձնական (ֆիզիկական ու հոգեկան) անձեռնմխելիության իրավունքը (25-րդ հոդված), ինչպես նաև 85-րդ հոդվածը սահմանում է յուրաքանչյուրի՝ օրենքին համապատասխան առողջության պահպանման իրավունքը։ Այս հոդվածը պարտավորեցնում է օրենսդրին օրենքի կարգավորումների մակարդակով ապահովել անձի առողջության պահպանման սահմանադրական իրավունքը։ 

Երկրորդ՝ սահմանադրական փոփոխություններով նախատեսվել են վարչարարության ոլորտի սկզբունքների նոր որակի կարգավորումներ։ Ըստ այդմ, առողջապահությունը, լինելով սոցիալական ու բժշկական միջոցառումների ամբողջություն, որն ապահովում է բնակչության առողջության պահպանումը, ևս պետք է կազմակերպվի Սահմանադրության փոփոխությունների հիմքում դրված հանրային կառավարման և վարչարարության նոր սկզբունքներով։

Երրորդ՝ ՀՀ Սահմանադրության 86-րդ և 87-րդ հոդվածները կանխորոշել են սահմանադրական բարեփոխումներին հաջորդող փուլում առողջապահության ոլորտի առաջնահերթությունները։ Դրանք են՝ բնակչության առողջության պահպանման և բարելավման ծրագրերի իրականացում, արդյունավետ և մատչելի բժշկական սպասարկման պայմանների ստեղծում, ինչպես նաև հաշմանդամության կանխարգելման, բուժման, հաշմանդամների առողջության վերականգնման ծրագրերի իրականացում։

2020 թվականին համավարակի դեմ պայքարում ներդրված միջոցները ցուցադրեցին առողջապահության համակարգի` արտակարգ իրավիճակներին դիմակայելու պատրաստվածության աստիճանը։

 

Ինստիտուցիոնալ բարեփոխումների հետագիծը

Նախարարությունն իր առջև դրված խնդիրները և ոլորտի քաղաքականությունն իրականացնում է պետական (ՀՀ տարածքային կառավարման և ենթակառուցվածքների նախարարության, ՀՀ պաշտպանության նախարարության, ՀՀ արդարադատության նախարարության, ՀՀ ոստիկանության, ՀՀ ազգային անվտանգության ծառայության և այլն) և մասնավոր առողջապահական հիմնարկների և այլ հաստատությունների հետ փոխգործակցությամբ: 

ՀՀ առողջապահության նախարարության իրավասության ներքո գործում է պետական առողջապահական գործակալությունը։ Այն ստեղծվել է 1998 թվականին որպես անկախ մարմին, սակայն 2002 թվականից ի վեր գործակալությունը գործում է նախարարության կազմում։ Առողջության համակարգում գործակալությունն ունի պլանավորման դեր, այդ թվում՝ ֆինանսական միջոցների տեղաբաշխման միջոցով: 

Առողջապահության ոլորտի կարևոր մարմիններից է ՀՀ առողջապահական ու աշխատանքի տեսչական մարմինը։ Տեսչական մարմնի կայացման հարցում առանցքային են դրա և՛ գործառույթների ընդլայնման, և՛ Առողջապահության նախարարությունից գործունեության ինքնուրույնության ձեռքբերման գործընթացները։

ՀՀ առողջապահության նախարարության աշխատակազմի Առողջապահական պետական տեսչությունը հիմնադրվել է 2013 թվականին։ Այն ՀՀ առողջապահության նախարարության պետական հիգիենիկ և հակահամաճարակային տեսչության և ՀՀ աշխատանքի և սոցիալական հարցերի նախարարության ՀՀ աշխատանքի պետական տեսչության վերակազմակերպման արդյունքն էր։

«Տեսչական մարմինների մասին» 2015 թվականի օրենքի պահանջներին համապատասխանացնելու նպատակով՝ 2017 թվականին ՀՀ կառավարության որոշմամբ ստեղծվում է ՀՀ առողջապահության նախարարության առողջապահական տեսչական մարմինը։ Բացի գործառնական փոփոխություններից, տեսչությունը, որպես վերահսկողություն իրականացնող պետական մարմին, պետք է ենթակա լիներ ՀՀ կառավարությանը (այլ ոչ թե ՀՀ առողջապահության նախարարությանը), սակայն իրավական կարգավորումներն այնպիսին էին, որ փաստացի տեսչության կառավարումն ու ղեկավարումն իրականացնում է նախարարությունը։

2018 թ․ հունիսի 11-ին ԱՆ առողջապահական տեսչական մարմինը վերակազմավորվել է ՀՀ առողջապահական և աշխատանքի տեսչական մարմնի (ԱԱՏՄ)։ Տեսչական մարմնի կառավարումն իրականացնում են ՀՀ վարչապետը և տեսչական մարմնի խորհուրդը, որը ռոտացիոն կարգով ղեկավարում է նաև առողջապահության նախարարը։

Ներկայում ՀՀ առողջապահության և աշխատանքի տեսչական մարմինն իրականացնում է վերահսկողական և (կամ) օրենքով սահմանված այլ գործառույթներ, ինչպես նաև օրենքով սահմանված կարգով կիրառում պատասխանատվության միջոցներ առողջապահության, աշխատողների առողջության և անվտանգության ապահովման բնագավառներում։ 

Տեսչությանը աստիճանաբար վստահվեցին նաև աշխատանքային իրավունքի պաշտպանության ոլորտում լիազորություններ. սկզբնական փուլում այն սահմանափակվում էր միայն աշխատավայրում աշխատողների առողջության ու անվտանգության ապահովման հարցերով, իսկ 2020 թվականից աշխատանքային իրավունքների շրջանակը ևս ընդլայնվեց։

Առողջապահության ոլորտում վեճերի լուծման մասնագիտացված մարմին դեռևս չի հիմնադրվել։ Մինչ այս բազմիցս շրջանառվել են բժշկական կամ առողջապահական օմբուդսմեն ստեղծելու նախաձեռնություններ, խոսվել է բժշկական համակարգի հաշտարարի և այլ մարմինների հիմնադրման անհրաժեշտության մասին։

2017 թվականին «Բժշկական համակարգի հաշտարարի գործունեության մասին» ՀՀ օրենքի հայեցակարգին հավանություն տալով՝ ՀՀ կառավարությունը նախաձեռնում էր ստեղծել պացիենտների իրավունքների պաշտպանության առանձին մասնագիտացված մարմին: Հայեցակարգի հետագա մշակման աշխատանքներում գործածվում էր «օմբուդսմեն» եզրույթը, ինչը, ՀՀ մարդու իրավունքների պաշտպանի աշխատակազմի՝ օրենքի վերաբերյալ տրամադրած կարծիքով, կրկնում էր ՀՀ մարդու իրավունքների պաշտպանի լիազորությունները։ Ըստ պաշտպանի աշխատակազմի՝ այն պետք է կոչված լիներ լրացնելու պացիենտների իրավունքների պաշտպանության գործող համակարգը՝ առանց փոխարինելու արդեն իսկ գործող կառույցներին։

Բժշկական համակարգի հաշտարարի նախագիծը մոռացության է մատնվել, իսկ 2020 թվականին դրա փոխարեն օրենսդրական փոփոխություններով առաջարկվել է պացիենտների իրավունքների պաշտպանության նոր մեխանիզմ՝ Էթիկայի հանձնաժողովը (37-րդ հոդված)։

Գործող օրենքի կարգավորումներով էթիկայի հանձնաժողովը բուժաշխատողների մասնագիտական էթիկայի՝ գործունեության վարքագծի կանոնների խախտման դեպքերը քննող մարմին է։ Բուժաշխատողի մասնագիտական էթիկայի կանոնները ներառելու են ինչպես բուժաշխատող-պացիենտ, բուժաշխատող-բուժաշխատող հարաբերությունները, այնպես էլ բուժաշխատողի՝ իր մասնագիտական գործունեությամբ պայմանավորված կամ դրանից բխող ցանկացած այլ հարաբերությունները: 

Էթիկայի կանոնները հաստատելու է ՀՀ կառավարությունը։ Կառավարության հաստատած կանոնները կլինեն էթիկայի հիմնական կանոնները, սակայն բուժաշխատողների մասնագիտական հասարակական կազմակերպություններին թույլատրվում է կազմակերպության անդամ բուժաշխատողների համար ընդունել էթիկայի լրացուցիչ կանոններ կամ կանոնակարգեր:

Հանձնաժողովը բաղկացած է լինելու յոթ անդամից` երեք տարի պաշտոնավարելու հնարավորությամբ, և գործելու է հասարակական հիմունքներով։ Այն ընդգրկելու է մեկական ներկայացուցիչ բուժաշխատողներից, պացիենտների իրավունքների պաշտպանությամբ զբաղվող հասարակական կազմակերպություններից, երկու իրավաբան, բժշկագիտության ոլորտում գործունեություն ծավալող երկու գիտական աշխատող կամ գիտնական, հոգեբան: 

Էթիկայի հանձնաժողովի հիմնադրման, ինչպես նաև էթիկայի կանոնների մշակման աշխատանքներն ընթացքում են։

 

Առողջապահական ոլորտի օրենսդրական փոփոխությունների ուրվագիծը

2015 թվականի սահմանադրական փոփոխություններին պետք է հաջորդեր նորմատիվային և քաղաքականության բարեփոխումների գործընթաց, որով առողջապահության և հանրային առողջության ոլորտի կազմակերպումը պետք է համապատասխանեցվեր Սահմանադրության հիմքում դրված սկզբունքներին:

2015 թվականի սահմանադրական փոփոխությունների ընդունումից հետո ընդունվել և փոփոխության են ենթարկվել առողջապահության ոլորտը կարգավորող մի շարք իրավական ակտեր։ 2016 թվականին ընդունվել է «Դեղերի մասին» օրենքը, 2020 թվականին նոր խմբագրությամբ ընդունվել են «Բնակչության բժշկական օգնության և սպասարկման մասին» և «Հոգեբուժական օգնության և սպասարկման մասին» օրենքները:

Ոլորտը կարգավորող հիմնական իրավական ակտը «Բնակչության բժշկական օգնության և սպասարկման մասին» օրենքն է, որն ընդունվել է 1996 թվականին։ Օրենքը կարգավորում է մարդու առողջության պահպանման սահմանադրական իրավունքի իրականացումն ապահովող բժշկական օգնության և սպասարկման կազմակերպման, կանխարգելման, իրավական, տնտեսական և ֆինանսական հարցերը՝ դրանով իսկ նախատեսելով ելակետային դրույթներ առողջապահության ոլորտը կարգավորող այլ իրավական ակտերի համար։

Մինչ այդ շրջանառության էր դրվել «Առողջապահության մասին» օրենքի հայեցակարգի նախագիծը, որը նպատակ էր հետապնդում կոնսոլիդացնել ոլորտը կարգավորող իրավական ակտերը՝ ամրագրելով պետական քաղաքականության հիմնական սկզբունքները։ Միասնականացված օրենսդրական ակտը նախատեսվում էր Ազգային ժողովի հաստատմանը կներկայացնել մինչև 2019 թվականի ավարտը:

2018 թվականի իրադարձություններից հետո նոր իշխանությունները նախաձեռնեցին օրենսդրական բարեփոխումների այլ ուղի՝ նախատեսելով հիմնովին վերանայել «Բնակչության բժշկական օգնության ու սպասարկման մասին» ՀՀ օրենքը։

Համավարակի հանգամանքով պայմանավորված՝ 2020 թվականին փոփոխություններ են արվել «Հայաստանի Հանրապետության բնակչության սանիտարահամաճարակային անվտանգության ապահովման մասին» 1992 թ. օրենքում՝ արտակարգ իրավիճակներում բնակչության պաշտպանության և սանիտարահամաճարակային անվտանգության ապահովման նպատակով: Սակայն այս օրենքում հանրային առողջության ոլորտի հարաբերությունների կարգավորումներն ամբողջականացնելու նպատակով նախաձեռնվել է օրենքի վերանայման նոր գործընթաց։

Զգալի հասարակական արձագանք ստացավ «Ծխախոտային արտադրատեսակների և դրանց փոխարինիչների օգտագործման հետևանքով առողջությանը հասցվող վնասի նվազեցման և կանխարգելման մասին օրենքը», որն ընդունվեց 2020 թվականին։ Օրենքի նախագիծը նախաձեռնող մարմնի՝ Առողջապահության նախարարության հիմնավորմամբ, այն նպատակ ունի «ներկա և ապագա սերունդներին պաշտպանել առողջության վրա ծխախոտահումքի, ծխախոտային արտադրատեսակների, ծխախոտային արտադրատեսակների փոխարինիչների օգտագործմամբ պայմանավորված բացասական ազդեցության, ծխախոտի ծխի վնասակար հետևանքներից, սոցիալական, տնտեսական ոլորտների և շրջակա միջավայրի վրա դրանց բացասական ներգործությունից, ինչպես նաև բնակչության ընկալումներում ծխախոտային արտադրատեսակների, ծխախոտային արտադրատեսակների փոխարինիչների օգտագործումը որպես անառողջ և մերժելի վարքագիծ արմատավորելը»: 

Օրենքով ծխելն արգելվելու է մի շարք փակ, կիսափակ և բաց հանրային տարածքներում՝ բժշկական օգնություն և սպասարկում իրականացնող կազմակերպությունների շենքերում, ուսումնական հաստատություններում, երեխաների համար նախատեսված խաղահրապարակներում և խաղային պուրակներում, պատմության և մշակույթի անշարժ հուշարձանների տարածքներում, հանրային սննդի օբյեկտներում, հյուրանոցներում, առևտրի կենտրոններում, հասարակական տրանսպորտի կանգառների ծածկերի տակ և մի շարք այլ վայրերում։

Արգելվելու են նաև ծխախոտի գովազդի, վաճառքի խթանման և հովանավորության բոլոր ձևերը։ Ծխախոտային արտադրատեսակներ օգտագործող դեռահասներին և վերարտադրողական տարիքի կանանց, որոնք դիմում են բժշկական հաստատություններ, կտրամադրվի նիկոտինից կախվածության բուժման և հետևանքների վերացմանն ուղղված անվճար բժշկական օգնություն։

Առաջնորդվելով «ծխելը վնասակար է առողջությանը» կարգախոսով՝ նախարարությունն առաջ էր տանում օրենքի նախագծի ընդունման հարցը՝ պնդելով, որ գոյություն չունի «ծխելու իրավունք» որպես այդպիսին։ Այդուհանդերձ, հայտնի չէր, թե առողջությանը վտանգ ներկայացնող գործոնների որ մասն էր բաժին հասնում ծխախոտի օգտագործմանը, քանի որ օրենքի հանրայնացման գործում նախարարությունը հիմնվում էր Առողջապահության միջազգային կազմակերպության տվյալների վրա, այլ ոչ ազգային մակարդակում իրավիճակը գնահատող ու խնդիրները վեր հանող փաստահեն հետազոտությունների։ 

Օրենքի նախագծին ընդդիմացողների բարձրացրած հիմնական խնդիրները վերաբերում էին ոչ միայն օրենքի տեքստում իրավաբանական բնույթի հարցերին, այլև առանց քննարկումների ու փոխզիջումների օրենքի ընդունումն առաջ տանելուն, ծխախոտի օգտագործման արգելքների քաղաքականության առանց փուլային ներդրմանը, օրենսդրական արգելք սահմանելուց բացի համալիր կանխարգելիչ միջոցառումներ չնախաձեռնելու և այլ հանգամանքներին։ Նախարարությունն ընդառաջ չգնաց նաև գործարարների շահերը հավասարակշռելու ու այդ նպատակով հանրային քննարկումներ նախաձեռնելու առաջարկներին։

 

«Բնակչության բժշկական օգնության և սպասարկման մասին» ՀՀ օրենքի փոփոխությունների հիմնական ուղղությունները

2020 թվականին «Բնակչության բժշկական օգնության և սպասարկման մասին» ՀՀ օրենքում և հարակից օրենքներում կատարվել են լայնածավալ փոփոխություններ, որոնք, ըստ ՀՀ առողջապահության նախարարության, ընդհանուր առմամբ, հանգել են հետևյալին.

1) սահմանվել են անձնական տվյալների, մասնավորապես բժշկական գաղտնիքի  մշակման, փոխանցման համար իրավական կարգավորումներ, ներառյալ պատասխանատվություն նախատեսող դրույթներ ապահովելու, քաղաքացիների անձնական կյանքը հարգելու, մասնավոր կյանքի անձեռնմխելիության և անձնական տվյալների գաղտնիության պահպանման սահմանադրական իրավունքները,

2) ամրագրվել են պացիենտների իրավունքների և պարտականությունների ավելի հստակ շրջանակ` ապահովելով նաև նրանց իրավունքների առավել արդյունավետ իրացումը,

 3) սահմանվել են իրավական հիմքեր և կարգավորումներ էլեկտրոնային առողջապահության համակարգի ներդրման և կիրառման համար,

4) օրենսդրորեն կանոնակարգվել են արտակարգ իրավիճակների (ռազմական, ահաբեկչական, և այլն) դեպքում տուժած անձանց բժշկական օգնության և սպասարկման կազմակերպման առանձնահատկությունները,

5) ճշգրտվել է բժշկական փորձաքննությունների ցանկը, լրացվել օրենսդրական բացերը, սահմանվել պարտադիր դատաբժշկական փորձաքննությունների դեպքերը և ձևերը,

6) օրենսդրորեն կարգավորվել են բժշկական արտադրատեսակների շրջանառության հետ կապված հարաբերությունները, ստեղծվել բժշկական արտադրատեսակների գրանցման, ներմուծման և շրջանառության ոլորտում լիարժեք օրենսդրություն և արդիական ինստիտուցիոնալ կառուցակարգեր,

7) բարելավվել են բուժաշխատող-պացիենտ, բուժաշխատող-բուժաշխատող հարաբերությունները` դրանց կանոնակարգումն իրականացնելով օրենսդրությամբ սահմանված էթիկայի կանոնների կիրարկմամբ, սահմանվել է մասնագիտական գործունեության էթիկայի կանոնների խախտումներ քննող էթիկայի հանձնաժողով,

8) սահմանվել են բժշկական օգնության և սպասարկման տեսակները, հեռաբժշկությունը, լիազորող նորմեր են ամրագրվել դրա իրականացման կարգը սահմանելու համար,

9) սահմանվել են լաբորատոր գործունեության վերաբերյալ դրույթը, համընդհանուր լաբորատոր ցանցի համակարգը, բաղադրիչները, ցանցում ընդգրկված յուրաքանչյուր մակարդակի լաբորատորիաների գործառույթները, որակի կառավարման համակարգի պահանջը և հիմնական հասկացությունները:

«Բնակչության բժշկական օգնության և սպասարկման մասին» ՀՀ օրենքի 2020 թվականի փոփոխություններով բժշկական օգնության և սպասարկման որակի, բժշկական օգնության և սպասարկման որակի շարունակական բարելավման, որակի կառավարման և որակի կառավարման համակարգ հասկացությունների սահմանումը, որոնք մինչև 2020թ. առհասարակ սահմանված չէին ՀՀ օրենսդրությամբ:

Օրենսդրական փոփոխություններով հստակեցվեցին անձնական անձեռնմխեիլության սահմանադրական իրավունքի հարցերը։ Առանձնակի ուշադրության արժանացավ անչափահասների ու հաշմանդամություն ունեցող անձանց իրազեկման համաձայնության իրավունքի հարցերին առնչվող օրենսդրական փոփոխությունները։

ՀՀ մարդու իրավունքների պաշտպանի դիմումի հիման վրա 2020 թվականի հունվարի 30-ի թիվ ՍԴՈ-1504 որոշմամբ ՀՀ սահմանադրական դատարանը Սահմանադրությանը հակասող է ճանաչել երեխաների և անգործունակ չափահասների բուժման հարցերում վերջիններիս կարծիքը հաշվի չառնելու վերաբերյալ օրենսդրական կարգավորումները (տե՛ս 20.07.2021թ.-ի դրությամբ):  Իրազեկված համաձայնության առնչվող կարգավորումները սահմանադրական պահանջներին համապատասխանությունը ապահովելը դեռևս խնդրահարույց է։

Համակարգային և հայեցակարգային բնույթի լուծումների բացակայության պայմաններում առողջապահության ոլորտը բախվում է բազմաթիվ խնդիրների հետ, որոնցից հիմնականը առաջնային բուժօգնության հասանելիության խնդիրն է երկրի ծայրամասային ու սահմանամերձ շրջաններում. առողջապահական ծառայությունների հասանելիության ու որակի հարցում քաղաքային և գյուղական բնակավայրերի միջև անհավասարությունը զգալի է:

 

Տեղեկատվական տեխնոլոգիաների ներդնումը առողջապահության ոլորտում

Հայաստանում էլեկտրոնային առողջապահության համակարգի ներդրման գործընթացը մեկնարկել է ՀՀ կառավարության որոշմամբ դեռևս 2012 թվականին: Ծրագրով նախատեսվում էր, որ ՀՀ առողջապահության ոլորտում միասնական էլեկտրոնային տեղեկատվական համակարգը լինելու է տեղեկատվության և ենթակառուցվածքների ամբողջություն, որն ապահովելու է հասարակության յուրաքանչյուր անդամի վերաբերյալ բժշկական տեղեկատվության հավաքագրումը, արխիվացումը և օգտագործումը առողջապահության ոլորտի մասնագետների կողմից էլեկտրոնային միջավայրում: Նախատեսվում էր նաև, որ թղթային տեղեկատվության պահպանումը և հետագա արխիվացումը պետք է բացառվեն:

Էլեկտրոնային առողջապահության համակարգը (E-health) կարևոր դերակատարություն պետք է ունենա նաև բնակչության բժշկական օգնության և սպասարկման որակի ապահովման, առողջապահության համակարգի անարդյունավետությունների կրճատման, ինչպես նաև թափանցիկության ու հաշվետվողականության ու վերլուծության ապահովման գործում: Էլեկտրոնային առողջապահության համակարգի գործնական ներդնմամբ և արդեն 2017թ. կեսերից պետական պատվերի շրջանակներում իրականացվող վճարումները սկսեցին կատարվել միայն E-health համակարգի միջոցով: 

2017թ. հուլիսի 20 թիվ 866-Ն որոշմամբ կառավարությունը  հաստատել է Հայաստանի Հանրապետության ու Վերակառուցման և զարգացման միջազգային բանկի միջև ստորագրված վարկային համաձայնագրի շրջանակներում մշակված և «Էլեկտրոնային կառավարման ենթակառուցվածքների ներդրման գրասենյակ» ՓԲԸ կառավարման ներքո գտնվող էլեկտրոնային առողջապահության համակարգը կոնցեսիոն պայմանագրով օպերատորին փոխանցելու համար անցկացված մրցույթի արդյունքները: 

Հետագայում, E-health hամակարգի ամբողջական ներդրման շրջանակներում «ՀՀ կառավարության 2019–2023թթ. Գործունեության միջոցառումների ծրագիրը հաստատելու մասին» 2019թ. մայիսի 16-ի թիվ N 650–Լ որոշմամբ նախատեսվել էր մշակել «Էլեկտրոնային առողջապահության համակարգի զարգացման տեսլականը հաստատելու մասին» կառավարության որոշումը և «Էլեկտրոնային առողջապահության համակարգի զարգացման միջոցառումների ծրագիրը հաստատելու մասին» առողջապահության նախարարի հրամանը:

Համակարգի ներդրման ուղղությամբ իրականացված աշխատանքի արդյունքում ստեղծվել են անհրաժեշտ օրենսդրական հիմքեր, այն կիրառելի  է դարձել բժշկական օգնություն և սպասարկում իրականացնող բուժհաստատություններում, ներդրվել է  էլեկտրոնային ուղեգիրը և այլն։ 

Ինչպես առողջապահության կազմակերպման ու կառավարման, այնպես էլ առողջապահական ծառայությունների մատուցման ոչ բոլոր փուլերն են դեռևս թվայնացվել. պահպանվում է նաև բժշկական փաստաթղթերի թղթային տարբերակների լրացումը, չի ավարտվել նաև բուժհաստատությունների համալրումը համակարգչային տեխնիկայով, համակարգի ոչ բոլոր աշխատանքներն են կազմակերպվում թվային տեխնոլոգիաների միջոցով և այլն։

Տեղեկատվական տեխնոլոգիաների կիրառմամբ առողջապահության ծառայությունների մատուցման զարգացման մյուս ուղղությունն է հեռաբժշկությունը, որի ներդրման անհրաժեշտությունը պայմանավորված մի շարք գործոններով, այդ թվում՝ տեղեկատվական տեխնոլոգիաների կիրառման ընդլայնմամբ, բուժանձնակազմի աշխարհագրական անբավարար հասանելիությամբ և այլն:

Նախաձեռնվում է, որ հեռաբժշկության գործարկումը հնարավորություն կտա մասնագետներին հասանելի լինել ավելի լայն շրաջանի պացիենտ-սպառողների համար, ինչը կնպաստի առողջապահության ոլորտում մասնագետների փորձի ու փորձառության կուտակմանը, փորձի փոխանակմանը, դրանով իսկ մասամբ կարող է լուծել բուժանձնակազմի պահանջարկի հարցը՝ հասանելի դարձնելով երրորդ մակարդակի մասնագիտացված խորհրդատվությունն երկրի յուրաքանչյուր հատվածում։

Հեռաբժշկության զարգացման համար իրավական հիմքեր ստեղծվել են 2020թ. մայիսի 5-ին «Բնակչության բժշկական օգնության և սպասարկման մասին» օրենքում իրականացված փոփոխություններով, որտեղ տրվել է հեռաբժշկության սահմանումը (բժիշկների, ինչպես նաև բժշկի և պացիենտի միջև տեղեկատվական տեխնոլոգիաների օգնությամբ հեռահար խորհրդատվություն իրականացնելու բժշկական պրակտիկա), լիազոր մարմնին վերապահվեցին դրա իրականացման կարգը սահմանելու լիազորությունները:

 

Համավարակի դեմ պայքարով պայմանավորված օրենսդրական փոփոխությունների ուրվագիծը

Առողջապահության համաշխարհային կազմակերպությունը կորոնավիրուս վարակի տարածման հետ կապված վիճակը որակել է որպես «հանրային առողջապահության ոլորտում միջազգային նշանակության արտակարգ իրավիճակ»։ 

ՀՀ-ում 2020 թվականի մարտի 16-ից հայտարարված արտակարգ դրության պայմաններում պետական հակաճգնաժամային կառավարման լիազորությունները փոխանցվեցին պարետատանը: Կառավարության մարտի 16-ի որոշմամբ ստեղծվեց և սահմանվեց պարետատունը, պարետատան աշխատանքի սկզբունքները, լիազորությունները ու իրավունքները:

Հաջորդիվ պարետատունը կայացրեց որոշումներ կապված տարբեր սահմանափակումների հետ, այդ թվում՝ ժամանցային, տոնական միջոցառումների չեղարկում և արգելում, ՀՀ տարածքում մարդկանց տեղաշարժի հնարավորությունների, առողջապահական ոլորտում գործածվող ապրանքների արտահանման, որոշ տնտեսական գործունեությունների սահմանափակումներ և այլն:

Համավարակի տարածումը առողջապահության ոլորտի օրենսդրությունում առաջացրեց փոփոխությունների նոր ալիք, որոնք նպատակ ունեին կանխարգելել համավարակի հետագա տարածումը, ինչպես նաև վերացնել պատճառված վնասի հետևանքները։

Կորոնավիրուսի տարածումը կանխելու նպատակով ՀՀ առողջապահության նախարարությունը նախաձեռնել էր մի շարք միջոցառումներ ու սահմանափակումներ, որոնք պահանջում էին անհրաժեշտ օրենսդրական փոփոխություններ։ Ձեռնարկված միջոցառումների  ընտրությունը հիմնականում հիմնավորվում է այն հանգամանքով, որ կորոնավիրուսի հիվանդության բնույթն ու վարակելիության աստիճանը դեռևս ամբողջությամբ բացահայտված չէին։ 

 2020 թվականին փոփոխություններ իրականացվեցին «ՀՀ բնակչության սանիտարահամաճարակային անվտանգության ապահովման մասին» ՀՀ օրենքում, որը ՀՀ անկախությունից հետո ընդունված առաջին օրենքներից մեկը։ Ի թիվս այլնի, փոփոխություններով ձևակերպվում են սանիտարահամաճարակային անվտանգության ապահովման մի շարք պահանջներ՝ վարակիչ և ոչ վարակիչ հիվանդությունների, թունավորումների հաշվառման, հաղորդման, իրականացվող կանխարգելիչ և հակահամաճարակային միջոցառումների կազմակերպման և իրականացման, մարդու (հանրության) առողջության վրա շրջակա միջավայրի գործոնների վնասակար ազդեցության, ինչպես նաև վարակիչ հիվանդություններով հիվանդների, դրանց հետազոտման, բժշկական զննությունների իրականացման, բուժման,  այդ հիվանդությունների  Հայաստանի տարածք ներմուծման, դրանց ծագման ու տարածման վտանգի,  բռնկումների, համաճարակների, համավարակների առաջացման դեպքում սահմանափակող միջոցառումների կիրառման (կարանտին), Հայաստանի Հանրապետությունում սանիտարահամաճարակային հսկողության և պետական գրանցման ենթակա ապրանքների կիրառման, մարդու համար ախտածնության 1-4-րդ խմբերի միկրոօրգանիզմների արտադրության, մշակման, տեղափոխման, դեպոնացման, օգտագործման,  պահպանման և ոչնչացման վերաբերյալ:

Կորոնավիրուսային հիվանդության (COVID-19) հետևանքով մեկ այլ օրենսդրական փոփոխությամբ անձի մահվան դեպքում ախտաբանաանատոմիական հերձումներն արգելվեցին: Սակայն հասարակական հնչողություն ստացած բացթողումներով պայմանավորված դժգոհությունների ազդեցության ներքո հերձումների արգելքը հանվել է` այն պատճառաբանությամբ, որ հերձման ժամանակ կիրառվող անհատական պաշտպանության միջոցների օգտագործմամբ դիակից կորոնավիրուսային հիվանդության վարակելիությունը հնարավոր է պաշտպանել։

Զինված ուժեր

Հայաստանի Հանրապետության և Լեռնային Ղարաբաղի Զինված ուժերում մարդու իրավունքների խախտումները, այդ թվում` ոչ մարտական պատճառներով մահերը շարունակվում էին, սակայն մինչև 2010 թ. խնդիրները հիմնականում հանրային ուշադրությունից դուրս էին: Մի քանի աղմկահարույց սպանություններ, սակայն, հասարակության շրջանում բողոքի ալիք բարձրացրեցին: Քաղաքացիական հասարակության ներկայացուցիչների կողմից կազմակերպվեցին բազմաթիվ ակցիաներ, ձևավորվեցին նախաձեռնող խմբեր, որոնք պահանջում էին բարեփոխումներ Զինված ուժերում:

Ընդունված էր, որ Զինված ուժերի մասին պետք է խոսել կա՛մ լավը, կա՛մ ոչինչ, սակայն ինչ-որ պահի հանրությունը հասկացավ, որ խնդիրները թաքցնելը նպաստում է դրանց ավելացմանը և դրանք մնում են առանց լուծումների, իսկ լուծման համար անհրաժեշտ են համակարգային փոփոխություններ:  

Զինված ուժերում մահվան դեպքերի, զինծառայողների կյանքի իրավունքի պաշտպանության ուղղությամբ աշխատելու ընթացքում ակնհայտ դարձան նաև այլ խախտումներ, մասնավորապես՝ զորակոչիկների և զինծառայողների նկատմամբ վատ վերաբերմունքի դեպքեր, կոռուպցիայի և այլ հանցագործությունների մասին վկայություններ, իրավապահ կառույցների կողմից Զինված ուժերում հանցագործությունների բացահայտման համար ոչ պատշաճ քննության իրականացման դեպքեր, զորակոչի կազմակերպման, զորակոչի և զինծառայության ընթացքում առողջության պահպանման իրավունքի, պատշաճ բուժզննության ապահովման, զորակոչի ընթացակարգերի հետ կապված և այլ խախտումներ:  

2006 թ․-ից քաղաքացիական հասարակության ներկայացուցիչների կողմից կարևոր ուղղություն ձևակերպվեց՝ Զինված ուժերի նկատմամբ ժողովրդավարական, քաղաքացիական և հասարակական վերահսկողության մեխանիզմների ձևավորման, իրականացման ու զարգացման աջակցությունը:

Այս առումով հարկ է նշել, որ մինչև 2010 թվականը գրեթե անհնար էր Զինված ուժերի վերաբերյալ օրենքով պահպանվող գաղտնիք չհանդիսացող որևէ տեղեկատվություն ստանալ, այդ թվում` Զինված ուժերում մահացության թվերի, մահացած անձանց անունների, Զինված ուժերում տարբեր տեսակի ապրանքներ մատակարարող կազմակերպությունների, աշխատավարձի չափերի, գաղտնի տեղեկությունների գաղտնագրման ցանկերի վերաբերյալ տվյալները: Պաշտպանական գերատեսչությունը ցանկացած տեղեկատվություն համարում էր պետական և ծառայողական գաղտնիք և մերժում դրանց տրամադրումը: Հետևաբար, նման պայմաններում քաղաքացիական վերահսկողությունից դուրս էր մնում հանրային իշխանության մարմինների գործունեության մի կարևոր և ծավալուն ոլորտ, ինչն անհամատեղելի է իրավական և ժողովրդավարական հասարակությունում գործող հիմնարար սկզբունքների հետ:

Վերոնշյալը հաշվի առնելով՝ 2011 թ. նոյեմբերի 23-ին Հելսինկյան քաղաքացիական ասամբլեայի Վանաձորի գրասենյակի կողմից լիազորված ներկայացուցիչներ Արտակ Զեյնալյանը և Արայիկ Ղազարյանը դիմում են ներկայացրել ՀՀ Սահմանադրական դատարան՝ «Պետական և ծառայողական գաղտնիքի մասին» ՀՀ օրենքի 8-րդ և 12-րդ հոդվածների դրույթները ՀՀ Սահմանադրության 3-րդ, 5-րդ, 6-րդ, 27-րդ և 43-րդ, 83.5-րդ, 117-րդ հոդվածներին հակասող և անվավեր ճանաչելու վերաբերյալ:  

Բողոքում, մասնավորապես, հիմնավորվել է, որ «Պետական և ծառայողական գաղտնիքի մասին» ՀՀ օրենքի 12-րդ հոդվածով օրենսդիրը գործադիր իշխանության մարմիններին լիազորություն է վերապահել, որպեսզի վերջիններս մշակեն և իրենց կողմից ընդունվող իրավական ակտերով հաստատեն գաղտնագրման ենթակա տեղեկությունների ընդլայնված գերատեսչական ցանկեր, որոնք տնօրինելու լիազորությամբ օժտված են իրենք: Ընդ որում, սույն գործով սահմանադրաիրավական վեճի առարկա հոդվածի դրույթներով սահմանված է, որ գաղտնի տեղեկությունների վերաբերյալ ցանկերը` որպես տեղեկություն, ևս գաղտնի են: Այսինքն՝ գերատեսչության գաղտնի` հրապարակման ոչ ենթակա իրավական ակտով սահմանվում են այն տեղեկությունները, որոնք գաղտնի են:

ՀՔԱ Վանաձորի գրասենյակի կողմից Սահմանադրական դատարան դիմելու համար հիմք է հանդիսացել ՀՀ պաշտպանության նախարարի կողմից կազմակերպության տեղեկատվության հարցմանն ի պատասխան գրությունը:

Կազմակերպությունը 2010 թ. փետրվարի 10-ին տեղեկատվության հարցում էր ուղարկել ՀՀ պաշտպանության նախարարին` խնդրելով տրամադրել տեղեկություններ այն մասին, թե 2009 թվականին ծառայության ընթացքում քանի՞ ժամկետային և պայմանագրային զինծառայող է մահացել ՀՀ Զինված ուժերում, նրանց անունը, ազգանունը և հասցեն:

Ի պատասխան կազմակերպության գրությանը՝ նախարարությունը 2010 թ. փետրվարի 20-ին պատասխանել էր, թե «….պահանջվող տեղեկատվությունը ՀՀ պաշտպանության նախարարի համապատասխան գաղտնի հրամանով գործողության մեջ դրված «ՀՀ պաշտպանության նախարարության գաղտնագրման ենթակա տեղեկությունների ընդլայնված գերատեսչական ցանկի» համաձայն` հանդիսանում է գաղտնի տեղեկատվություն և «Պետական և ծառայողական գաղտնիքի մասին» ՀՀ օրենքի 4-րդ հոդվածի պահանջների համաձայն` համարվում է ծառայողական գաղտնիք: Հաշվի առնելով վերոգրյալը և «Տեղեկատվության ազատության մասին» ՀՀ օրենքի 8-րդ հոդվածի 1-ին կետի պահանջները` ՀՀ պաշտպանության նախարարությունը չի կարող Ձեզ տրամադրել պահանջվող տեղեկատվությունը»:

2010 թ. փետրվարի 27-ին ՀՔԱ Վանաձորի գրասենյակը նոր հարցում էր ուղարկել նախարարություն՝ խնդրելով տրամադրել պաշտպանության նախարարի համապատասխան գաղտնի հրամանը և պաշտպանության նախարարի համապատասխան գաղտնի հրամանով գործողության մեջ դրված «ՀՀ պաշտպանության նախարարության գաղտնագրման ենթակա տեղեկատվությունների ընդլայնված գերատեսչական ցանկը»:

Նախարարությունը մերժել էր տրամադրել պահանջվող տեղեկատվությունը՝ համարելով այն պետական և ծառայողական գաղտնիք:

Կազմակերպությունը Վարչական դատարանում վիճարկել էր Պաշտպանության նախարարության՝ տեղեկատվություն տրամադրելուց հրաժարվելու իրավաչափությունը:

 Դատարանները մերժել են կազմակերպության հայցը և բողոքները` վկայակոչելով «Պետական և ծառայողական գաղտնիքի մասին» ՀՀ օրենքի իրավակարգավորումները: 

Կազմակերպությունը դիմել էր Սահմանադրական դատարան: Վերջինս 2012 թ. մարտի 6-ի   ՍԴՈ-1010 որոշմամբ սահմանել է.  

  • «Պետական և ծառայողական գաղտնիքի մասին» ՀՀ օրենքի 12-րդ հոդվածի 7-րդ մասի` «Գերատեսչական ցանկերը գաղտնագրվում են և հրապարակման ենթակա չեն» դրույթը` այնքանով, որքանով չի վերաբերում գաղտնագրման ենթակա կոնկրետ տեղեկության, ճանաչել ՀՀ Սահմանադրության 27-րդ և 43-րդ հոդվածների պահանջներին հակասող և անվավեր: 
  • «Սահմանադրական դատարանի մասին» ՀՀ օրենքի 64-րդ հոդվածի 9.1-ին կետի և 69-րդ հոդվածի 12-րդ մասի պահանջներից ելնելով` դիմողի նկատմամբ կայացված վերջնական դատական ակտը նոր հանգամանքի ի հայտ գալու հիմքով ենթակա է վերանայման` օրենքով սահմանված կարգով, նաև նկատի ունենալով, որ ՀՀ վարչական դատարանը թիվ ՎԴ/1314/05/10 դատական գործով 23.11.2010 թ. կայացրած վճռում վերազանցել է իր լիազորությունները` հաշվի չառնելով ՀՀ Սահմանադրության 93-րդ հոդվածի պահանջը` արձանագրել է, որ «Պետական և ծառայողական գաղտնիքի մասին» ՀՀ օրենքի 12-րդ հոդվածի վերջին պարբերությունը չի հակասում ՀՀ Սահմանադրության 6-րդ հոդվածին և 83.5 հոդվածի 1-ին, 2-րդ, 3-րդ, 5-րդ և 6-րդ կետերին»:

Հարկ է նշել, որ այդ գործընթացներից ի վեր ՀՀ պաշտպանության նախարարությունը, ՀՀ գլխավոր դատախազությունը պարբերաբար կամ դիմելու դեպքում հիմնականում տրամադրում են նման տեղեկությունները: 

Զորակոչի գործընթացին հետևելը և այդ գործընթացում բազմաթիվ խնդիրները, մասնավորապես՝ զորակոչի ոչ պատշաճ կազմակերպումը, իրենց իրավունքների վերաբերյալ զորակոչիկների իրազեկվածության բացակայությունը, զինվորական ծառայության համար պիտանիության որոշման համար առողջական վիճակի համալիր կամ պատշաճ հետազոտությունների իրականացման բացակայությունը ևս առաջացրեցին զորակոչի գործընթացի նկատմամբ քաղաքացիական վերահսկողության անհրաժեշտություն, ինչը պահանջում էր օրենսդրական փոփոխություններ:

Այս առումով հատկանշական էր, որ զինվորական ծառայության համար քաղաքացու կամ զինծառայողի պիտանիության աստիճանը որոշող հիվանդությունների ցանկը, ինչպես նաև քաղաքացու կամ զինծառայողի առողջական վիճակին հակացուցված զինվորական ծառայության պայմանները, սահմանափակումները ևս անհայտ էին, և հստակ չէր, թե արդյո՞ք դրանք սահմանված են որևէ իրավական ակտով:

2009 թ․-ին ՀՀ պաշտպանության նախարարությունը հայտնել էր, որ «զինծառայողների պիտանելիությունը զինվորական ծառայությանը որոշվում է ՀՀ ՊՆ 30.06.2006 թիվ 378 հրամանի համաձայն: Ֆիզիկապես պրակտիկորեն առողջ քաղաքացիների նկատմամբ ընդունվում է «Պիտանի է շարային ծառայության» որոշումը: Այդ կատեգորիայի զինծառայողների համար ծառայողական պարտականությունների և զորատեսակների մեջ ընդգրկելու համար որևէ սահմանափակում չկա: Շարային ծառայությանը պիտանի ճանաչված զինծառայողների պարտականությունները սահմանվում են ՀՀ ԶՈՒ կանոնադրություններով և կանոնագրքերով: Տարբեր տիպի հիվանդություններ, ֆիզիկական աննշան արատներ ունեցող քաղաքացիների նկատմամբ վերը նշված ակտերով սահմանված հիմքերի առկայության դեպքում ընդունվում է «Պիտանի է ոչ շարային ծառայության» որոշումը: Ոչ շարային ծառայությունն իր մեջ ներառում է ֆիզիկական և շարային պատրաստության պարապմունքների, մարտական հերթապահություններում ընդգրկման սահմանափակումներ»: 

Սակայն որևէ պաշտոնական տեղեկագրում այդ կարգը հասանելի չի եղել: Այսինքն, իրավական փաստաթուղթը, որով կարգավորվում է ոչ շարային /այժմ՝ սահմանափակումներով/ ծառայությունը, մատչելի չէր քաղաքացիների համար: Նշված հրամանով սահմանված ցանկը տեղեկատվության հարցմամբ տրամադրվել էր հասարակական կազմակերպություններից մեկին, որի հիման վրա արդեն հետագայում իրականացվեցին համապատասխան առաջարկներ և ներկայացվեցին ՀՀ ՊՆ:  Եվ միայն դրանից հետո տեղի ունեցած փոփոխություններից հետո ՀՀ ՊՆ 2010 թ․ փետրվարի 26-ի թիվ 175-Ն հրամանով հաստատվեց զինապարտների բժշկական և զինծառայողների ռազմաբժշկական փորձաքննության կարգը: Այնուհետև նույն հրամանն ուժը կորցրած ճանաչվեց պաշտպանության նախարարի 2013 թ․ ապրիլի 8-ի թիվ 410-Ն հրամանով, որով և միաժամանակ հաստատվեց զինապարտների և զինծառայողների առողջական վիճակի փորձաքննության կարգը, իսկ այնուհետև 2018 թ․ ապրիլի 12-ին ընդունվեց ՀՀ կառավարության «Զինվորական ծառայության համար քաղաքացու կամ զինծառայողի պիտանիության աստիճանը որոշող հիվանդությունների ցանկը, ինչպես նաև քաղաքացու կամ զինծառայողի առողջական վիճակին հակացուցված զինվորական ծառայության պայմանները սահմանելու մասին»  404-Ն որոշումը և 2018 թ․ ապրիլի 12-ի ՀՀ կառավարության «Քաղաքացու առողջական վիճակի հետազոտման և բժշկական փորձաքննության, հետազոտման և փորձաքննության ուղեգրման կարգերը, հետազոտում և բժշկական փորձաքննություն իրականացնող մարմինները և դրանց գործունեության կարգը, փորձաքննության եզրակացությունների ձևերը, բժշկական հետազոտությունների և բժշկական հաստատությունների ցանկերը, իրականացված ծառայությունների դիմաց փոխհատուցման կարգը սահմանելու և ՀՀ կառավարության մի շարք որոշումներ ուժը կորցրած ճանաչելու մասին» 405-Ն որոշումը: Չնայած կատարված օրենսդրական փոփոխություններին՝ նշված իրավական ակտերով բովանդակային փոփոխություններ տեղի չեն ունեցել, մասնավորապես՝ բազմաթիվ կոնկրետ և ընդհանուր բնույթի խնդիրները, որոնք առնչվել են մի շարք հիվանդությունների, չեն համապատասխանել Հիվանդությունների միջազգային դասակարգման տասներորդ/տասնմեկերորդ վերանայմանը (ՀՄԴ-10/ICD-10), որը Հայաստանում հաստատվել է 2005 թվականին: Նշված խնդիրների առկայությունը առաջացրել է անորոշություններ և մեծացրել մասնագետների և բուժհաստատությունների կողմից սուբյեկտիվ մոտեցումների աստիճանը, որը բացասաբար է անդրադառնում զինվորական ծառայությանը զորակոչիկների պիտանիության վերաբերյալ որոշումների օբյեկտիվության վրա: 

2020 թվականին e-draft իրավական ակտերի նախագծերի հրապարակման միասնական կայքում 29.09.2020-15.10.2020 թթ. ժամանակահատվածում քննարկման ներկայացվեց  «Հայաստանի Հանրապետության կառավարության 2018 թվականի ապրիլի 12-ի  N 404-Ն որոշման մեջ փոփոխություններ կատարելու մասին» կառավարության որոշման նախագիծը, որն անհամեմատ բարելավված էր՝ հաշվի առնելով այն հանգամանքը, որ նախագիծը նախատեսում էր ավելի օբյեկտիվ ցուցանիշներ, որը հետագայում և՛ հանձնաժողովներին, և՛ տվյալ հարցերով զբաղվող կազմակերպություններին կոնկրետ ցուցանիշներով դիտարկման հնարավորություն կտար։ Բացի այդ, նախագծով ներդրվել են նոր ու ժամանակակից չափելիության սանդղակներ, փորձեր, որոշ հետազոտություններ դարձել են պարտադիր: Գրեթե լուծված էր դրված ախտորոշումների համապատասխանեցումը ՀՄԴ-ին: Այնուամենայնիվ, դեռևս որոշակի խնդիրներ մնացել էին անհստակ: Սակայն 2020 թ․ սեպտեմբերի 27-ին սկսված պատերազմական գործողությունների պատճառով այլևս այդ տարբերակին մինչ օրս անդրադարձ չի եղել:    

Հարկ է նշել, որ ՀՀ կառավարությունը 2019 թ․ հուլիսի 25-ի «Հայաստանի Հանրապետության կառավարության 2018 թվականի ապրիլի 12-ի N 404-Ն որոշման մեջ փոփոխություններ կատարելու մասին» N 952-Ն որոշմամբ Հայաստանի Հանրապետության կառավարության 2018 թվականի ապրիլի 12-ի «Զինվորական ծառայության համար քաղաքացու կամ զինծառայողի պիտանիության աստիճանը որոշող հիվանդությունների ցանկը, ինչպես նաև քաղաքացու կամ զինծառայողի առողջական վիճակին հակացուցված զինվորական ծառայության պայմանները սահմանելու մասին» N 404-Ն որոշման մեջ կատարել է փոփոխություն և նախկինում սահմանափակումով պիտանի ճանաչվող թեթև աստիճանի մտավոր հետամնացությունն այլևս համարվում է ժամանակավորապես ոչ պիտանի զինվորական ծառայության համար: Ընդ որում, այս որոշումը կայացվել է այն բանից հետո, երբ հասարակական կազմակերպությունը ՀՀ վարչական դատարանում սկսել է վիճարկել «թեթև մտավոր հետնորմալություն» ախտորոշմամբ զինծառայությանը սահմանափակումով պիտանի ճանաչված և զորակոչված քաղաքացու վերաբերյալ ԿԲՀ որոշումը: 

Նշենք, որ կառավարության  2019 թ․ հուլիսի 25-ի N 952-Ն որոշման ընդունումից հետո ՀՀ ՊՆ կենտրոնական ռազմաբժշկական հանձնաժողովի կողմից իրականացվել են որոշմամբ նախատեսված զինծառայողների փորձաքննություններ, որոնց արդյունքում Զինված ուժերից վաղաժամկետ զորացրվել է 148 պարտադիր ժամկետային զինծառայող:

Չնայած Սահմանադրությամբ սահմանված է քաղաքացիների՝ տեղեկություններ ստանալու իրավունքը, սակայն ձևավորված էր այն պրակտիկան, երբ զինվորական կոմիսարիատների կողմից զորակոչիկներին չէին տրամադրվում զորակոչի նպատակով առողջական վիճակի հետազոտության վերաբերյալ փաստաթղթերի և Կենտրոնական բժշկական հանձնաժողովի եզրակացության պատճենները, և դրա պատճառով զորակոչիկները զրկվում էին հետագա բողոքարկման հնարավորությունից: «Զինապարտության մասին» գործող օրենքը չէր նախատեսում այդ տեղեկությունների պարտադիր տրամադրման կամ դիմումի համաձայն ստանալու կարգ: Սակայն 2017 թ․-ին ընդունված «Զինվորական ծառայության և զինծառայողի կարգավիճակի մասին» ՀՀ օրենքով սահմանվեց, որ քաղաքացին իրավունք ունի ծանոթանալու իր առողջական վիճակի հետազոտման և բժշկական փորձաքննության ընթացքին և ստանալու դրանց արդյունքներով տրված եզրակացություններն ու այլ փաստաթղթերը, ներկայացնելու առաջարկություններ, բացատրություններ կամ առարկություններ, սույն օրենքով և այլ օրենքներով սահմանված կարգով բողոքարկելու իր առողջական վիճակի վերաբերյալ տրված եզրակացությունը: Նշված նորմը հիմնականում փոխեց ձևավորված արատավոր պրակտիկան:

Նույն կերպ նման տեղեկություններ և փաստաթղթեր չեն տրամադրել բժշկական հաստատությունները: Կառավարության  2018 թ․ ապրիլի 12-ի N 405-Ն որոշմամբ ևս սահմանվեց, որ բուժհաստատությունը պարտավոր է քաղաքացուն կամ նրա օրինական ներկայացուցչին կամ նրա կողմից լիազորված անձին տրամադրել տեղեկություններ առողջական վիճակի, հետազոտությունների արդյունքների, հիվանդության ախտորոշման և բուժման մեթոդների, դրանց հետ կապված ռիսկի, բժշկական միջամտության հնարավոր տարբերակների, հետևանքների և բուժման արդյունքների մասին:

2017 թ․ սեպտեմբերի 22-ին առաջին անգամ շրջանառվեց «Զինվորական ծառայության և զինծառայողի կարգավիճակի մասին» օրենքի նախագիծը, որը ներկայացնում էր գործող «Զինապարտության մասին» և «Զինվորական ծառայություն անցնելու մասին» ՀՀ օրենքների դրույթները: Բացի այդ, այս նախագիծը ներառում էր գործող «Զինծառայողների և նրանց ընտանիքների անդամների սոցիալական ապահովության մասին» ՀՀ օրենքով սահմանվող կարգավորումները: 

Օրենքի նախագծով սահմանվում էին պարտադիր և պայմանագրային զինվորական ծառայության կազմակերպման և իրականացման, պարտադիր զինվորական ծառայությանը նախապատրաստման, զինապարտների առողջական վիճակի հետազոտման և բժշկական փորձաքննության, պարտադիր զինվորական ծառայությունից ազատումների և տարկետումների, զինծառայողներին պաշտոնի նշանակման և ազատման, զինվորական կոչումների շնորհման, զինվորական ծառայությունից արձակելու և այլ հարաբերությունները, պահեստազորում հաշվառման կարգը, պահեստազորային պատրաստության շրջանակներում իրականացվող միջոցառումները և դրանցում քաղաքացիներին ներգրավվելու ընթացակարգերը, զինծառայողների, նրանց ընտանիքների անդամների և նրանց հավասարեցված անձանց իրավական և սոցիալական երաշխիքները: Նախագիծն ընդունվեց 2017 թ․  նոյեմբերի 15-ին և ուժի մեջ մտավ դեկտեմբերի 16-ին:

Նույն ժամանակահատվածում՝ 2017 թ․ սեպտեմբերի 22-ին, շրջանառվեց «Պաշտպանության մասին» ՀՀ օրենքի նախագիծը, որը միավորում էր գործող «Պաշտպանության մասին» ու «Զորահավաքային նախապատրաստության և զորահավաքի մասին» ՀՀ օրենքները:  

 «Պաշտպանության մասին» ՀՀ օրենքի նախագծով սահմանվում էին ՀՀ պաշտպանության կազմակերպման իրավական հիմքերը, պաշտպանության ոլորտում պետական և տեղական ինքնակառավարման մարմինների, պաշտոնատար անձանց, Զինված ուժերի և այլ զորքերի, անկախ կազմակերպական իրավական ձևից կազմակերպությունների գործունեությունը, ՀՀ պաշտպանությանը մասնակցելու գործընթացում քաղաքացիների իրավունքները և պարտականությունները, ինչպես նաև զորահավաքային նախապատրաստության և զորահավաքի անցկացման հետ կապված հարաբերությունները: Միաժամանակ, հաշվի առնելով Սահմանադրության պահանջները, օրենքի նախագծում ներառվել են քաղաքացիների զինապարտությունը և զինվորական հաշվառումը, այդ գործընթացում պետական և տեղական ինքնակառավարման մարմինների, անկախ կազմակերպական իրավական ձևից կազմակերպությունների, դրանց պաշտոնատար անձանց և քաղաքացիների պարտականությունները, քաղաքացիների պահեստազորային կցագրման և զորահավաքային ամրագրման հետ կապված հարաբերությունները: Օրենքն ընդունվեց 2018 թ․ ապրիլի 9-ին: 

  Զորակոչի գործընթացին առնչվող կարևոր իրավական ակտ է հանդիսանում «Սահմանված կարգի խախտմամբ պարտադիր զինվորական ծառայություն չանցած քաղաքացիների մասին» ՀՀ օրենքը, որն ընդունվել է 2003  թ․-ին և ուժի մեջ է մտել 2004 թ․-ից: Այս օրենքն ընդունվել է հաշվի առնելով այն հանգամանքը, որ ՀՀ շատ քաղաքացիներ գտնվում են արտերկրում, ենթակա են զորակոչման, սակայն խուսափում են զինծառայությունից, որը քրեորեն պատժելի արարք է համարվում (ՀՀ ՔՕ 327 հոդվածը): 

Նշված օրենքը 12 անգամ ենթարկվել է փոփոխությունների, որի արդյունքում երկարաձգվել է օրենքի գործողության ժամանակահատվածը և տարածվել է այդ ընթացքում «Զինապարտության մասին» ՀՀ օրենքի խախտմամբ պարտադիր զինվորական ծառայության չզորակոչված (զորակոչից խուսափած) ու 27 (պահեստազորի սպաները՝ 35) տարին լրացած կամ մինչև 27 (35) տարին լրանալը «Զինապարտության մասին» ՀՀ օրենքով սահմանված պարտադիր զինվորական ծառայությունից ազատվելու կամ պարտադիր զինվորական ծառայության զորակոչից տարկետում ստանալու հիմքեր ձեռք բերած ՀՀ քաղաքացիների (անձանց) վրա։ Օրենքի գործողության ժամկետը երկարաձգելու վերաբերյալ հետագա առաջարկությունները չեն ընդունվել, և օրենքի գործողության ժամկետը դադարել է 2019 թ․-ի դեկտեմբերի 31-ից հետո:  

2020 թվականի պատերազմական գործողություններից հետո ՀՀ կառավարությունը 09.04.2021 թ․-ին հեղինակել է «Ժամկետային զինվորական կամ այլընտրանքային ծառայության հերթական զորակոչից

խուսափած անձանց նկատմամբ համաներում հայտարարելու» մասին օրենքը, որն ուժի մեջ մտավ 2021 թ․ մայիսի 19-ից: «Ժամկետային զինվորական կամ այլընտրանքային ծառայության հերթական զորակոչից խուսափած անձանց նկատմամբ համաներում հայտարարելու մասին» օրենքը ենթադրում է, որ այն կկիրառվի 27 տարին լրացած շարքային և 35 տարին լրացած պահեստազորի սպայական կազմերի այն անձանց նկատմամբ, որոնք խուսափել են պարտադիր զինվորական կամ այլընտրանքային ծառայությունից և կասկածվում, մեղադրվում կամ դատապարտվել են ՀՀ ՔՕ 327-րդ հոդվածի 1-ին կամ 3-րդ մասով (միայն եթե նույն հոդվածի 1-ին մասով նախատեսված արարքը կատարվել է ռազմական դրության ժամանակ) սահմանված՝ ժամկետային զինվորական կամ այլընտրանքային ծառայության հերթական զորակոչից խուսափելու հանցանք կատարելու մեջ: 

 Օրենքի մշակման համար հիմք է ընդունվել ՀՀ տնտեսական, սոցիալական, հոգևոր, մշակութային ոլորտներում զարգացման համար սեփական ավանդը ներդնելու համար հնարավորության ընձեռումը, հետպատերազմյան հետևանքները հնարավորինս մեղմելու և դրանով իսկ Հայաստանի կայուն զարգացումն ապահովելու տեսլականը: 

 Զինվորական ծառայության անցնելու առումով կարևոր է հաշվի առնել կրոնական համոզմունքներին և այդ հիմքով պարտադիր զինվորական ծառայությունից ազատվելու իրավունքին, ինչը բխում է Քաղաքացիական և քաղաքական իրավունքների մասին ՄԱԿ-ի դաշնագրից (չնայած դաշնագիրը տառացիորեն չի նշում կրոնական համոզմունքների հիմքով պարտադիր զինվորական ծառայությունից ազատվելու իրավունքի մասին, ՄԱԿ-ի Մարդու իրավունքների կոմիտեն իր թիվ 22 ընդհանուր մեկնաբանությունում նշել է, որ այս իրավունքը կարելի է բխեցնել Դաշնագրի 18-րդ հոդվածից այնքանով, որքանով մահաբեր զենքի կիրառումը կարող է լրջորեն հակասության մեջ մտնել կրոնի և խղճի ազատության իրավունքի հետ), որը երաշխավորում է մտքի, խղճի, կրոնի կամ համոզմունքի ազատության իրավունքը.

Պետք է  նշել, որ 2003 թվականին Հայաստանում ընդունվել է «Այլընտրանքային ծառայության մասին» օրենքը, իսկ մինչ այդ 20 տարվա ընթացքում Հայաստանում ազատազրկված է եղել 450 Եհովայի վկաներ, որոնք հրաժարվել են պարտադիր զինվորական ծառայություն անցնելուց: Օրենքի ընդունմամբ լուծվել է խնդիրը, մասնավորապես՝ օրենքից հիմնականում օգտվող «Եհովայի վկաներ» կրոնական կազմակերպության ներկայացուցիչները սկսել են անցնել այլընտրանքային աշխատանքային ծառայություն: 

Միաժամանակ, հարկ է նշել, որ չնայած լուծվել է հիմնական խնդիրը, այնուամենայնիվ, համաձայն «Այլընտրանքային ծառայության մասին» ՀՀ օրենքի 3-րդ հոդվածի 2-րդ մասի` պարտադիր զինվորական ծառայություն անցնող ՀՀ քաղաքացին չի կարող հրաժարվել իր ծառայությունից և ընտրել այլընտրանքային ծառայությունը, իսկ այլընտրանքային ծառայություն անցնող քաղաքացին չի կարող հրաժարվել իր ծառայությունից և ընտրել պարտադիր զինվորական ծառայությունը: Այսինքն, ստացվում է, որ այժմ օրենսդրական մակարդակով առկա է հստակ արգելք ծառայության ընթացքում պարտադիր զինվորական ծառայությունն այլընտրանքային ծառայությամբ փոխարինելու հարցում:

Ընդհանրապես կարևոր է արդյունավետ իրավական պաշտպանությունը, սակայն այն ավելի անհրաժեշտ է լինում մասնավորապես զինծառայողների շրջանում, քանի որ վերջիններս դիտվում են ավելի խոցելի, ու նրանց իրավունքների խախտման ռիսկայնությունն ավելի բարձր է, քանի որ գտնվում են փակ և սահմանափակումներ ունեցող կառույցում: Պետության ներսում սահմանադրական այդ իրավունքն ապահովելու համար նախ անհրաժեշտ են որոշակի իրավական կարգավորման հիմքեր՝ որպես այդ իրավունքի ապահովման նախադրյալ: Եվ այս դեպքում սահմանադրական նման նորմն ուղղակի հիմք կարող է հանդիսանալ այլ իրավասու մարմինների համար համապատասխան օրենսդրական և ենթաօրենսդրական ակտեր ընդունելու համար

Կարևոր է, որ այդ իրավահարաբերության մասնակիցը՝ ի դեմս շարքային զինծառայողի, տեղեկացված լինի իրեն վերաբերող իրավական նորմերի էությանն ու բովանդակությանը, այդ թվում` միջազգային իրավական փաստաթղթերին: Արդյունավետ իրավական պաշտպանության դեպքում չափազանց կարևորվում է պետիցիայի իրավունքը, ինչն իրենից ենթադրում է պետական մարմիններին դիմելու և նրանցից ողջամիտ ժամկետներում, պատշաճ կարգով պատասխան ստանալու իրավունք: 

Բանակում զինվորական ծառայություն անցնող զինծառայողն ունի հնարավորություն իր իրավունքներն ու ազատությունները պաշտպանելու, մինչդեռ, ներկայիս իրավակիրառական պրակտիկան բոլորովին այլ պատկերի մասին է վկայում, ինչը մտահոգության տեղիք է տալիս, և աստիճանաբար այդ մեխանիզմների օգտագործումը ՀՀ Զինված ուժերում պետք է լինի պարտադիր պայման:   

Զինծառայողների իրավական արդյունավետ պաշտպանության իրավունքի իրացման  հիմքը «ՀՀ Զինված ուժերի կարգապահական կանոնագիրք», «Ներքին ծառայության կանոնագիրք», «ՀՀ Զինված ուժերի կայազորային և պահակային ծառայությունների կանոնագիրքը հաստատելու մասին» ՀՀ օրենքներն են, որոնք մանրամասնությամբ կարգավորում են այդ բնագավառում առաջացող հասարակական հարաբերությունները: Հաշվի առնելով զինվորական ծառայությամբ պայմանավորված պարտականությունների զանգվածի աճը` ժողովրդավարական պետության իրավական համակարգում դրանք պետք է հակակշռվեն զինծառայողի սահմանափակված իրավունքների առավել մեծ պաշտպանությամբ: Նշված կանոնագրքերում զինծառայողներին ընդհանրապես, իսկ պարտադիր զինվորական ծառայություն իրականացնող անձանց համար, մասնավորապես՝ պետք է հստակորեն սահմանվի իրավունքների ցանկ, հակառակ պարագայում զինծառայողին չի հաջողվի որևէ կերպ օգտվել արդյունավետ իրավական պաշտպանության միջոցներից:

Արդյունավետ իրավական պաշտպանության միջոցների արդյունավետությունը պայմանավորված է գոյություն ունեցող գործուն մեխանիզմներով: Դրանց կարգավորման համար կիրառելի են ոչ միայն վերը նշված ակտերը, այլ նաև այնպիսի օրենսդրական և ենթաօրենսդրական ակտեր, ինչպիսիք են «Զինվորական ծառայության և զինծառայողի կարգավիճակի մասին» ՀՀ օրենքները, ՀՀ կառավարության որոշումները, ինչպես նաև ՀՀ պաշտպանության նախարարի և ՀՀ գլխավոր շտաբի պետի հրամաններն ու հրահանգները:

Մարդու և քաղաքացու ցանկացած խախտված իրավունք ենթակա է վերականգնման: Իսկ վերականգնումը հնարավոր և իրատեսական է, եթե երկրի իրավական համակարգը հնարավորինս կատարյալ է ու ամբողջական: Ընդ որում, պետք է նկատի ունենալ, որ մարդու և քաղաքացու խախտված իրավունքների վերականգնման գաղափարը սահմանադրության պահանջ է. ՀՀ Սահմանադրությունը ճանաչում է մարդու խախտված իրավունքը վերականգնելու իրավունքը: Ուստի, զինծառայողները նույնպես պետք է հնարավորություն ունենան իրացնելու այդ իրավունքը:

Իրավական նորմերի ուսումնասիրությունը ցույց է տալիս, որ զինծառայողներն իրենց խախտված իրավունքների վերականգնման նպատակով կարող են դիմել նախ իրավունքը խախտող պետական լիազոր մարմնին կամ դրա պաշտոնատար անձին, իսկ դրա արդյունքների հետ համաձայն չլինելու դեպքում` վերադաս մարմնին կամ դրա պաշտոնատար անձին: Հաշվի առնելով բանակում ենթակայական հարաբերությունների հանգամանքը, ինչպես նաև վերլուծելով մեր իրականության մեջ գոյություն ունեցող կիրառական պրակտիկան՝ պարզվում է, որ նման եղանակներով խախտված իրավունքների վերականգնման հնարավորությունը բավականին ցածր է, քանի որ մշտապես լիազորությունների առումով գերակայություն ունեցող պաշտոնատար անձը, հրամանատարը «ճիշտ է», հետևաբար սահմանադրական նորմը տվյալ իրավիճակում կրում է հռչակագրային բնույթ: Հարկ է նշել, որ Զինված ուժերի կարգապահական կանոնագիրքը 2012 թվականից ի վեր չի բարեփոխվել, ինչը հնարավորություն կտար ապահովելու զինծառայողի արդյունավետ բողոքարկման իրավունքի իրացումը՝ հաշվի առնելով բանակում ենթակայական հարաբերությունների հանգամանքը: 

Մարդու իրավունքների պաշտպանության ներպետական մեխանիզմներից առավել տարածված ձևը դատական պաշտպանությունն է: Սակայն Զինված ուժերում ծառայության մեջ գտնվող անձանց կողմից դատական պաշտպանության իրավունքից օգտվելն ունի որոշակի «առանձնահատկություններ»: Ամենամեծ առանձնահատկությունն այն է, թե որքանով է իրատեսական սպայի յուրաքանչյուր գործողությունը բողոքարկել դատարան և որքանով կարող է զինծառայողն ազատորեն օգտվել այդ իրավունքից:

ՀՀ դատաիրավական բարեփոխումների արդյունքն եղավ նաև այն, որ 2008 թ.-ին ՀՀ-ում ստեղծվեց վարչական դատարան, որը ղեկավարվում է հիմնականում ՀՀ վարչական դատավարության օրենսգրքով: Համաձայն ՀՀ վարչական դատավարության օրենսգրքի 3-րդ հոդվածի 1-ին մասի՝ յուրաքանչյուր ֆիզիկական կամ իրավաբանական անձ նույն օրենսգրքով սահմանված կարգով իրավունք ունի դիմելու վարչական դատարան, եթե համարում է, որ պետական կամ տեղական ինքնակառավարման մարմինների կամ դրանց պաշտոնատար անձանց վարչական ակտերով, գործողություններով կամ անգործությամբ` 

1) խախտվել են կամ անմիջականորեն կարող են խախտվել նրա` ՀՀ Սահմանադրությամբ, միջազգային պայմանագրերով, օրենքներով և այլ իրավական ակտերով ամրագրված իրավունքները և ազատությունները, այդ թվում՝ եթե ա) խոչընդոտներ են հարուցվել այդ իրավունքների և ազատությունների իրականացման համար, բ) չեն ապահովվել անհրաժեշտ պայմաններ` այդ իրավունքների իրականացման համար, սակայն դրանք պետք է ապահովվեին ՀՀ Սահմանադրության, միջազգային պայմանագրի, օրենքի կամ այլ իրավական ակտերի ուժով: 

Այսինքն, դատական կարգով զինծառայողներն իրենց խախտված իրավունքների համար կարող են դիմել վարչական դատարան: Միևնույն ժամանակ, դատական կարգով բողոքարկելու հնարավորությունից օգտվելու համար զինծառայողն իր ձեռքում պետք է ունենա իր վերաբերյալ սպայի կողմից կայացված և/կամ ուժի մեջ մտած համապատասխան փաստաթուղթը կամ հրամանը: Այս փաստաթղթի մատչելիության հարցը օրենսդրությամբ կարգավորված չէ: Նմանապես օրենսդրորեն ամրագրված չէ ՀՀ ՊՆ կենտրոնական բժշկական հանձնաժողովի  և կենտրոնական ռազմական բժշկական հանձնաժողովի կողմից ընդունված որոշումների պատճեների տրամադրումը զորակոչիկներին և զինծառայողներին, որը էական ազդեցություն ունի նրանց կողմից այդ որոշումների դատական բողոքարկման հնարավորության վրա:

 

Հոգեկան առողջություն. ապաինստիտուցիոնալացում

Թեև ապաինստիտուցիոնալացումը՝ մարդկանց հաստատություններից դուրս բերելը, աշխարհում սկիզբ է առել դեռևս 1950-ականներին, սակայն այն իրավական առումով միջազգային օրակարգ մտավ Հաշմանդամություն ունեցող անձանց իրավունքների մասին կոնվենցիայի ընդունմամբ։ Հայաստանը կոնվենցիան վավերացրեց 2010 թվականին՝ համաձայնելով ստանձնել պարտավորություններ նաև հաշմանդամություն ունեցող անձանց անկախ կյանքի և համայնքում ներառվելու իրավունքն ապահովելու ուղղությամբ։

Կոնվենցիայի 19-րդ հոդվածը ճանաչում է հաշմանդամություն ունեցող բոլոր անձանց՝ անկախ ապրելու և համայնքում ներառվելու հավասար իրավունքը՝ կյանքի ձևն ընտրելու և վերահսկելու ազատությամբ: Հոդվածի հիմքը մարդու իրավունքների հիմնական սկզբունքն է՝ բոլոր մարդիկ ծնվում են ազատ ու հավասար՝ իրենց արժանապատվությամբ և իրավունքներով։

Կոնվենցիայի 19-րդ հոդվածը շեշտում է, որ հաշմանդամություն ունեցող անձինք իրավունքների սուբյեկտներ են և իրավունքի կրողներ: Կոնվենցիայի ընդհանուր սկզբունքներից (հոդված 3) երկուսը՝ հարգանքը արժանապատվության, անհատի ինքնուրույնության, ազատ ընտրության և անձի անկախության իրավունքի նկատմամբ (հոդված 3 (ա)) և հանրային կյանքում լիարժեք և արդյունավետ մասնակցությունը (հոդված 3 (գ)), անկախ ապրելու և համայնքում ներառվելու իրավունքի հիմքն են: Կոնվենցիայի 19-րդ հոդվածը մեկնաբանելիս Հաշմանդամություն ունեցող անձանց իրավունքների հարցերով ՄԱԿ-ի կոմիտեն նշում է, որ անկախ կյանքը և համայնքում ներառվելը վերաբերում է ամեն կարգի բնակելի հաստատություններից դուրս գտնվող կյանքի կարգավորմանը: Կոմիտեն նաև նշում է, որ ապաինստիտուցիոնալացումն ուղղակի շենքում կամ միջավայրում չապրելը չէ, այլ, առաջին հերթին, անձնական կյանքի ընտրությունն ու ինքնավարությունը չկորցնելը։

Այդպիսի պարզ որոշումներ են, օրինակ, թե ում հետ պետք է ապրել, ինչ պետք է ուտել, երբ պետք է գնալ քնելու, դուրս գալ տնից, սեղանին շոր գցել, թե ոչ, ընտանի կենդանիներ պահել, երաժշտություն լսել և այլն։ Դրանք գործողություններ և որոշումներ են, որոնք կայացնելով՝ ստեղծվում է մեր ինքնությունը։

Եթե անձը չունի իր կյանքին վերաբերող այս և այլ որոշումներ կայացնելու իրավունք կամ հնարավորություն, ապա անկախ հաստատության չափսերից (մեծ հաստատություն կամ փոքր խմբային տուն), անվանումից (բժշկական կենտրոն կամ տուն-ինտերնատ) կամ կառուցվածքից՝ անձը գործ ունի հաստատության հետ։ 

Կոմիտեն նշում է. «Հարգել հաշմանդամություն ունեցող անձանց իրավունքները 19-րդ հոդվածի առումով նշանակում է, որ մասնակից պետությունները պետք է փուլ առ փուլ հրաժարվեն ինստիտուցիոնալացումից: Ոչ մի նոր հաստատություն չի կարող կառուցվել մասնակից պետությունների կողմից, և ոչ էլ հին հաստատությունները կարող են նորոգվել, բացառությամբ բնակիչների ֆիզիկական անվտանգության պահպանման համար անհրաժեշտ ամենահրատապ միջոցները: Հաստատությունները չպետք է ընդլայնվեն, նոր բնակիչները չպետք է մուտք գործեն այն ժամանակ, երբ մյուսները հեռանում են…»։

Ըստ կոնվենցիայի, պետությունները պետք է ընդունեն ապաինստիտուցիոնալացման ռազմավարություն և գործողությունների կոնկրետ ծրագիր, պետք է երաշխավորեն, որ հանրային կամ մասնավոր ռեսուրսները չեն ուղղվում հաստատությունների պահպանմանը, նորոգմանը, շենքերի կառուցմանը կամ ցանկացած այլ ձևով չեն նպաստում ինստիտուցիոնալացմանը։

2017 թվականին Հաշմանդամություն ունեցող անձանց իրավունքների հարցերով ՄԱԿ-ի կոմիտեն հրապարակեց Հայաստանի նախնական զեկույցի վերաբերյալ եզրափակիչ դիտարկումները։ Դրանցում, մասնավորապես, կային մտահոգություններ և առաջարկություններ նաև հաստատություններում գտնվող անձանց իրավունքների և ապաինստիտուցիոնալացման մասին։

«Կոմիտեն մտահոգված է ապաինստիտուցիոնալացման դանդաղ առաջընթացով և բնակելի հաստատություններում ապրող հաշմանդամություն ունեցող երեխաների ու չափահասների մեծ թվով: Մտահոգիչ է նաև խիստ սահմանափակ աջակցությունը՝ ուղղված համայնքում անկախ ապրելուն: 

Կոմիտեն առաջարկում է մասնակից պետությանն արագացնել ապաինստիտուցիոնալացման գործընթացը և առանց հետաձգման իրականացնել դրա գործողությունների պլանը՝ ներառյալ բոլոր հաստատությունների փակման ժամանակացույցը: Կոմիտեն նաև առաջարկում է մասնակից պետությանը ձեռնարկել իրավական միջոցներ և հատկացնել բավարար ռեսուրսներ աջակցության ծառայությունների զարգացման համար (այդ թվում՝ անձնական աջակցողի ծառայության, որը կհեշտացնի հաշմանդամություն ունեցող անձանց անկախ կյանքը համայնքում): Կոմիտեն առաջարկում է, որ հաշմանդամություն ունեցող անձինք, իրենց կազմակերպությունների միջոցով, ներգրավվեն ապաինստիտուցիոնալացման բոլոր փուլերում (պլանավորում, իրականացում, գնահատում և մոնիթորինգ)»: 

Հայաստանում հոգեկան առողջության բնագավառում փոփոխություններն իրականացվել են հիմնականում երկու հայեցակարգային փաստաթղթի միջոցով՝

  1. Հոգեկան առողջության խնդիրներ ունեցող անձանց խնամքի և սոցիալական սպասարկման այլընտրանքային ծառայությունների տրամադրման հայեցակարգի և դրա իրականացման միջոցառումների 2013-2017 թթ. ծրագրի,
  2. Հոգեկան առողջության պահպանման և բարելավման 2014-2019 թթ. ռազմավարության ու ռազմավարության կատարումն ապահովող միջոցառումների ցանկի։

 

Առաջինը՝ հայեցակարգը և միջոցառումների ծրագիրը, կարելի է համարել ապաինստիտուցիոնալացման իրականացման, իսկ ռազմավարությունը և դրա միջոցառումների ցանկը՝ անհրաժեշտ միջավայրի ապահովման հիմնական միջոց։

Հարկ է նկատել, որ ապաինստիտուցիոնալացումը չի կարող իրականացվել մեկ իրավական ակտի ընդունմամբ՝ հաշվի առնելով ինստիտուցիոնալացման պատճառների բազմաշերտ լինելը։ Բարեփոխումը պետք է ընդգրկի բոլոր այն ոլորտների իրավական ակտերը, որոնք այս կամ այն կերպ ազդեցություն ունեն հաշմանդամություն ունեցող անձանց՝ անկախ կյանքի իրավունքի վրա։ Սակայն դա նաև չի նշանակում, որ այդ ապակենտրոն աշխատանքները չպետք է ունենան համակարգված բնույթ, կրկնությունները չպետք է բացառվեն, և չպետք է ապահովվի գործողությունների փոխկապակցվածությունը։ Բարեփոխումը պետք է ներառի ոչ միայն մարդկանց՝ հաստատություններից դուրս բերելու գործողություններ, այլ նաև անդրադառնա սոցիալ-առողջապահական (օրինակ՝ զբաղվածությունը, անձնական բյուջետավորումը, սոցիալական աշխատանքի ինստիտուտի զարգացումը) և իրավական (օրինակ՝ խտրականությունից պաշտպանությունը, անգործունակության համակարգի վերափոխումը, արդարադատության մատչելիության իրավունքը) հարցերի: 

2013 թվականին ընդունված Հոգեկան առողջության խնդիրներ ունեցող անձանց խնամքի և սոցիալական սպասարկման այլընտրանքային ծառայությունների տրամադրման հայեցակարգում նշվում էր, որ «Հոգեկան առողջության ոլորտի նպատակն ընդհանուր առմամբ մարդկանց հոգեկան առողջության պահպանումն է, իսկ սույն հայեցակարգի տեսանկյունից` հոգեկան առողջության այլընտրանքային ծառայությունների ներդրումը»: Հայեցակարգում նկարագրված էին տվյալ պահին հոգեկան առողջության ոլորտում իրավիճակը, հաստատություններում անձանց տեղավորելու համար հետաքրքրվածության արձանագրված աճը, միջազգային փորձը և դրա հիման վրա առաջարկվող ծառայությունների մոդելները։

Հայեցակարգը ապաինստիտուցիոնալացումը սահմանում էր որպես «հոգեկան առողջության ծառայությունների վերափոխման կարևորագույն փուլ, որի ժամանակ տեղի է ունենում հոգեբուժական խոշոր հաստատությունների աստիճանաբար փոխարինում այլընտրանքային ծառայություններով` կարճաժամկետ խնամքի շուրջօրյա տներով, համայնքային ցերեկային կենտրոններով և այլ ծառայություններով»: Սակայն «ապաինստիտուցիոնալացում» բառը հայեցակարգում օգտագործված է միայն մեկ անգամ՝ փոքր խմբային տների մոդելը ներկայացնող հատվածում, և դրված չէ հայեցակարգի նպատակներում։

Հայեցակարգում որպես համակարգային խնդիր թվարկված էին՝

  1. խնամքի հարցերի օրենսդրական ոչ լիարժեք կարգավորումը,
  2. հոգեկան առողջության ոլորտի մասնագետների պակասը,
  3. հոգեկան առողջության խնդիրներ ունեցող տարեցների համար հատուկ խնամքի տների կամ ցերեկային կենտրոնների բացակայությունը,
  4. հոգեկան առողջության, ինչպես նաև մտավոր խնդիրներ ունեցող երեխաների և դեռահասների համար խնամքի շուրջօրյա և ցերեկային կենտրոնների կարիքը,
  5. զբաղվածության և վերականգնողական կենտրոնների պակասը,
  6. կարիքներին համարժեք համայնքային ցերեկային կենտրոնների ոչ բավարար քանակը,
  7. տնային սպասարկման ծառայությունների տրամադրման սահմանափակումները,
  8. անօթևան մարդկանց ժամանակավոր կացարանում հոգեկան առողջության խնդիրներ ունեցող անձանց սպասարկելու սահմանափակումները,
  9. հոգեկան առողջության խնդիրներ ունեցող անձանց համար սատարող կացարանների բացակայությունը:

Հայեցակարգի նպատակներին հասնելու և խնդիրները լուծելու համար միջոցառումների 2013-2017 թթ. ծրագրում ներառված էին 20 միջոցառումներ։

Առաջին միջոցառմամբ նախատեսված էր վերանայել ոլորտի օրենսդրությունը՝ համապատասխանեցնելով Հաշմանդամություն ունեցող անձանց իրավունքների մասին ՄԱԿ-ի կոնվենցիային, ինչը, սակայն, չի իրականացվել, և մինչ օրս այն հակասությունների մեջ է կոնվենցիայի պահանջների հետ։

Նախատեսվել և իրականացվել է նաև ծառայությունների տրամադրման մեթոդաբանության մշակում և այդ մեթոդաբանության հիման վրա հաստատություններից մեկում գտնվող անձանց կարիքների գնահատում։

Միջոցառումների ծրագրով նախատեսված էր հոգեկան առողջության խնդիրներ ունեցող անձանց համայնքահենք ծառայությունների տրամադրման փորձնական ծրագրի մշակում, որի շրջանակներում մշակվել էր փոքր խմբային տների ծրագիր։ Սակայն նախատեսված երկու փոքր խմբային տների փոխարեն 2016-ին ստեղծվել է միայն մեկը՝ Սպիտակի խնամքի տունը, որը հիմնականում ֆինանսավորվել է «Բաց հասարակության հիմնադրամ-Հայաստանի» կողմից՝ համայնքի և կառավարության ընթացիկ և հետագա օժանդակությամբ։

Ծրագրով նախատեսված էր նաև երեք համայնքում առավելագույնը 30-50 այցելուի համար հոգեկան առողջության ցերեկային կենտրոնների ստեղծում կամ գործող կենտրոնների կարողությունների զարգացում։ 2017 թվականից ցերեկային ծառայություններ է մատուցել «Ձորակ» հոգեկան առողջության խնդիրներ ունեցող անձանց խնամքի կենտրոն» ՊՈԱԿ-ի ցերեկային կենտրոնը։ Վերջինս, փաստացի, հաստատության մաս է, ինչը չի բխում համայնքահենք ծառայությունների սկզբունքներից։

Միջոցառումներից մեկը ընթացքում հանվել է ծրագրից, և 3-10 անձի բնակության և ինքնուրույն կյանքին հարմարվելու համար նախատեսված 10 սատարող բնակարանները չեն ստեղծվել։

Ծրագրից համապատասխան միջոցառումներ հանելու արդյունքում չեն ստեղծվել նաև խնամքի շուրջօրյա և ցերեկային կենտրոններ հոգեկան առողջության խնդիրներ ունեցող տարեցների համար, ինչն իրականում դրական է, և նման միջոցառման իրականացումը հակասում էր հայեցակարգի տրամաբանությանը։ Մյուս գործողությունները կա՛մ անուղղակիորեն են նպաստում ապաինստիտուցիոնալացմանը, կա՛մ ազդեցության առումով համեմատաբար դժվար չափելի են։ Հայեցակարգի իրականացման միջոցառումների ծրագրի կատարման անկախ գնահատում իրականացրել է Հելսինկյան քաղաքացիական ասամբլեայի Վանաձորի գրասենյակը։

Հայաստանի Հանրապետությունում հոգեկան առողջության պահպանման և բարելավման 2014-2019 թվականների ռազմավարության նպատակն էր հոգեկան առողջության պահպանման և բարելավման համակարգի զարգացումը և բնակչության հոգեկան առողջության խնդիրների առաջացման կանխարգելումը: Ռազմավարության խնդիրներն էին ապահովել ծառայությունների մատչելիությունը և հասանելիությունը, իրականացնել վերականգնողական բուժման ծառայություններ, ինտեգրել հոգեկան առողջության ծառայությունների տրամադրումը ընդհանուր առողջապահական համակարգի մեջ և այլն։

ՄԱԿ-ի սույն ստանդարտների հիման վրա Առողջապահության Համաշխարհային
Կազմակերպությունը սահմանել է այն հիմնական 10 սկզբունքները, որոնք պետք է
արտացոլվեն ազգային օրենսդրության մեջ

Ռազմավարությունն ուղղակիորեն չէր ենթադրում որևէ թվով անձանց դուրս բերում հաստատություններից կամ մուտքի կանխարգելում, այլ երբեմն հակառակը։ Այդ ռազմավարությունը, ընդհանուր առմամբ, ոչ թե ապաինստիտուցիոնալացման, այլ դրան նպաստող միջավայրի ձևավորման մասին էր, սակայն այն ոչ բոլոր դեպքերում էր զերծ ինստիտուցիոնալ մշակույթին բնորոշ բաղադրիչներից:

Ռազմավարության կատարումն ապահովող գործողությունների յոթ դասակարգումներից միայն մեկն էր ուղղակիորեն առնչվում ապաինստիտուցիոնալացմանը՝ «հոգեկան առողջության ոլորտի խնդիրների լուծման ինստիտուցիոնալ ձևից համայնքահենք աջակցության համակարգի անցմանը»։

Գործողություններով նախատեսվում էր 2014-2015 թվականներին Վարդենիսի նյարդահոգեբանական տուն-ինտերնատին որպես «այլընտրանք» (այլ կերպ ասած՝ զուգահեռ) երկու համայնքում հոգեկան առողջության խնդիրներ ունեցող անձանց համար ստեղծել շուրջօրյա խնամքի տուն։ Այդ ծրագրի շրջանակներում նախատեսվում էր նաև մասնագետների վերապատրաստում, որից հետո էլ՝ 2016-ին, նախատեսված էր մոդելի մշակում և Հայաստանում ներդրման կարողությունների գնահատում և առաջարկությունների ներկայացում։ Գործողությունների հիմնական կատարողը և պատասխանատուն ՀՀ աշխատանքի և սոցիալական հարցերի նախարարությունն էր։ Թեև գործողության առկայությանը և կառավարության՝ հասարակական կազմակերպությունների կողմից կառավարվող փոքր տներին աջակցելուն, մինչ օրս պետական փոքր խմբային տուն չի ստեղծվել։

 

Այս երկու հայեցակարգային փաստաթղթին զուգահեռ՝ գործել են նաև մի շարք այլ իրավական ակտեր, որոնցում հոգեկան առողջության ոլորտի բարեփոխումները եղել են արտացոլված և նշանակալի՝ փոփոխությունների հնարավորության տեսանկյունից։

Այդպիսի փաստաթղթերից են՝ 

  1. Մարդու իրավունքների պաշտպանության ազգային ռազմավարությունից բխող 2014-2016 թթ. միջոցառումների ծրագիրը,
  2. Մարդու իրավունքների պաշտպանության ազգային ռազմավարությունից բխող 2017-2019 թթ. գործողությունների ծրագիրը։

Մարդու իրավունքների պաշտպանության ազգային ռազմավարությունից բխող 2014-2016 թվականների գործողությունների ծրագրով նախատեսված էր Հայաստանի Հանրապետությունում հոգեկան հաշմանդամություն ունեցող անձանց համայնքային ծառայությունների տրամադրման մեխանիզմների իրավական ակտերի նախագծում և համապատասխան վերապատրաստումների իրականացում, ինչպես նաև կարողությունների զարգացմանն ու ինքնուրույնության բարձրացմանն ուղղված ծրագրերի մշակում և իրականացում` հաշվի առնելով յուրաքանչյուր անձի անհատական կարիքները։ Վերջիններիս կատարումը փաստելը ինքնին բարդ է առանց մանրամասն ուսումնասիրության գործողությունների լայն ձևակերպման պատճառով։

Հաջորդ՝ 2017-2019 թթ. գործողությունների ծրագրով ՀՀ-ում հոգեկան առողջության ոլորտում բժշկական և խնամքի ծառայություններ տրամադրող կազմակերպություններում ձևավորվեց հասարակական դիտորդական խումբ՝ ծառայությունների որակի և մարդու իրավունքների պաշտպանության վիճակի նկատմամբ հասարակական վերահսկողության ապահովման նպատակով։

Նմանատիպ դիտորդական խումբ հետագայում ստեղծվեց նաև խնամքի ծառայություններ մատուցող կազմակերպությունների՝ մանկատների և տուն-ինտերնատների համար։ Սա թեև ուղղակիորեն չի նպաստել ապաինստիտուցիոնալացմանը, սակայն կարևոր գործիք է, որի միջոցով քաղաքացիական հասարակության կազմակերպությունները կարող են փաստահավաք աշխատանքներ կատարել և կիրառել ստացված փորձն ապաինստիտուցիոնալացման ջատագովության համար։

Բարեփոխումների այս փուլում հաստատություններ չեն փակվել, հակառակը՝ 2015 թվականին ստեղծվել է «Ձորակ» խնամքի կենտրոնը, որում արձանագրված բազմաթիվ խախտումների մասին իր տարբեր զեկույցներում և հայտարարություններում գրել է նաև ՀՀ մարդու իրավունքների պաշտպանը։ Որպես արձանագրում՝ կարևոր է փաստել, որ 2019 թվականի դեկտեմբերի 31-ի դրությամբ Հայաստանում հաշմանդամություն ունեցող անձանց, այդ թվում՝ հոգեկան առողջության խնդիրներ ունեցող անձանց խնամքի ծառայություններ են մատուցում (այդ թվում՝ հոգեկան առողջության և մտավոր խնդիրներ ունեցող անձանց) Երևանի թիվ 1 տուն-ինտերնատը (250 շահառու), Նորքի տուն-ինտերնատը (230 շահառու), Գյումրու տուն-ինտերնատը (160 շահառու), Վարդենիսի նյարդահոգեբանական տուն-ինտերնատը (450 շահառու), «Ձորակ» հոգեկան առողջության խնդիրներ ունեցող անձանց խնամքի կենտրոնը (120 շահառու), նույն կազմակերպության ցերեկային կենտրոնը (20 շահառու), Խարբերդի մասնագիտացված մանկատունը (220 շահառու), Սպիտակի համայնքային խնամքի տունը և «Ջերմիկ անկյուն» խմբային տունը։ Հոգեկան առողջության խնդիրներ ունեցող անձանց երկարաժամկետ, հաստատություններին բնորոշ ծառայություններ են մատուցում նաև ՀՀ առողջապահության նախարարության համակարգում գործող բժշկական կենտրոնները՝ Սևանի հոգեկան առողջության կենտրոնը, Հոգեկան առողջության պահպանման ազգային կենտրոնը, «Ավան» հոգեկան առողջության կենտրոնը և այլն։

Այժմ հոգեկան առողջության խնդիրներ ունեցող անձանց ապաինստիտուցիոնալացման գործընթացը հիմնված չէ ռազմավարական փաստաթղթի վրա, քանի որ նախորդ փաստաթղթերի գործողությունների ժամկետները սպառվել են, իսկ դրանց հաջորդականությունը չի ապահովվել։Այժմ միակ գործող պլանը Մարդու իրավունքների պաշտպանության ազգային ռազմավարությունից բխող 2020-2022 թթ. գործողությունների ծրագիրն է, որը, սակայն, ոչ այնքան հաստատություններից դուրս բերման, այլ ինստիտուցիոնալացմանը նպաստող դրույթ ունի։ Գործողությունների ծրագրով նախատեսվում էր ստեղծել մանկական 1 հոգեբուժական ստացիոնար բաժանմունք։ Ըստ 2020 թվականի տարեկան հաշվետվության, այդ գործողության վերաբերյալ նախարարությունը հաշվետվություն չի ներկայացրել, ուստի համարվել է չկատարված, սակայն ՀՀ ԱՆ «Ավան» hոգեկան առողջության կենտրոնը հայտարարել է, որ ՀՀ առողջապահության նախարարության աջակցությամբ շուտով կգործի Հայաստանում առաջին մանկական հիվանդանոցային հոգեբուժական ծառայությունը, որտեղ երեխաների՝ հիվանդանոցային պայմաններում հոգեբուժական օգնություն և սպասարկում կիրականացվի: Չնայած մասնագիտացված ծառայության անհրաժեշտության հրատապությանը՝ ծառայությունների կենտրոնացումը վտանգավոր է դրա՝ հաստատության վերածման տեսանկյունից, ինչպես նաև հակասում է որդեգրված՝ հոգեկան առողջության ծառայությունների տրամադրումը ընդհանուր առողջապահական համակարգի մեջ ինտեգրելու (ապակենտրոնացման) քաղաքականությանը։

 

 

 

Այժմ բարեփոխում նախատեսող երկու փաստաթուղթ է մշակվել, որոնք դեռևս չեն հաստատվել՝

  1. «Հաշմանդամություն ունեցող անձանց իրավունքների մասին» ՀՀ օրենքը,
  2. «Հաշմանդամություն ունեցող անձանց խնամքի ծառայությունների փոխակերպման 2020-2024 թվականների միջոցառումների ծրագիրը և ծրագրի իրականացման ժամանակացույցը հաստատելու մասին» ՀՀ կառավարության որոշման նախագիծը։ 

«Հաշմանդամություն ունեցող անձանց իրավունքների մասին» ՀՀ օրենքի նախագծի ընդունմամբ կսահմանվեն պետական քաղաքականության հիմնական ուղղությունները։ 

Ապաինստիտուցիոնալացման առումով կարևոր երկու ուղղություն կսահմանվի։ Առաջինը համայնքներում ծառայությունների մատչելիության ապահովումն է, ինչպես նաև անկախ կյանքի և համայնքում ներառվելու համար անհրաժեշտ պայմանների ստեղծումը։

Երկրորդ ուղղությունը հաշմանդամություն ունեցող անձանց շուրջօրյա խնամքի հաստատությունների փակումն է, խնամքի ծառայությունների փոխակերպումը համայնքահենք ծառայություններով։

Նախագիծն ամրագրում է, որ պետությունը պետք է իրականացնի «միջոցառումներ խնամքի շուրջօրյա մեծ հաստատություններում կազմակերպվող ծառայությունները համայնքահենք ծառայություններով փոխակերպելու ուղղությամբ»։ Նախագիծը նաև կարևոր դրույթ է ամրագրում ինստիտուցիոնալացման շղթային վերջ դնելու համար։ Օրենքի ընդունմամբ կարգելվի հաշմանդամություն ունեցող անձանց (երեխաների) համար խնամքի այնպիսի հաստատություններ ստեղծելը, որտեղ հաշմանդամություն ունեցող անձինք մեկուսացած են կամ զրկված են իրենց առօրյա կյանքին վերաբերող որոշումներ կայացնելու իրավունքից։ 

Լայն սահմանումը հնարավորություն կտա խուսափել ոչ միայն մեկուսացած շենքային պայմաններում հաշմանդամություն ունեցող մեծ թվով անձանց համար շուրջօրյա ծառայությունների մատուցումից, այլ նաև փոքր խմբային տներից, որոնք ունեն հաստատություններին բնորոշ բաղադրիչներ։ Արգելքը կարող է տարածվել նաև առանձնացված բնակավայրերի վրա, որոնք նպաստում են մեկուսացմանը և զրկում են անձանց իրենց կյանքը կառավարելու հնարավորությունից։

Արգելքին զուգահեռ՝ կանխարգելման պարտավորություն է սահմանվել նաև պետական կառավարման և տեղական ինքնակառավարման մարմինների վրա, որոնք պետք է իրականացնեն ծրագրեր և մատուցեն ծառայություններ՝ ուղղված հաշմանդամություն ունեցող անձանց մուտքը բնակչության սոցիալական պաշտպանության հաստատություններ կանխելուն, հաստատությունից համայնք վերադարձը աջակցելուն, համայնքահենք ծառայություններ մատուցելուն։

Ապաինստիտուցիոնալացման և համայնքում ապրելու իրավունքի ապահովման առումով նախագծում կարևոր է նաև մի շարք այլ՝ ծառայությունների ստեղծման իրավական հիմքերի և կառավարությանը լիազորող նորմերի առկայությունը։ Օրինակ՝ անձնական օգնականի համակարգի ստեղծումը։

2020-ին ՀՀ աշխատանքի և սոցիալական հարցերի նախարարությունը հանրային քննարկման ներկայացրեց «Հաշմանդամություն ունեցող անձանց խնամքի ծառայությունների փոխակերպման 2020-2024 թվականների միջոցառումների ծրագիրը և ծրագրի իրականացման ժամանակացույցը հաստատելու մասին» ՀՀ կառավարության որոշման նախագիծը։ Նախագծի նպատակն է ապահովել հաշմանդամություն ունեցող անձանց անկախ կյանքի իրավունքը, խնամքի շուրջօրյա հաստատություններում ապրող անձանց համար այլընտրանքային ծառայությունների մատուցումը, ինչպես նաև կանխարգելել հաշմանդամություն ունեցող անձանց մուտքը խնամքի շուրջօրյա մեծ հաստատություններ: Այս նպատակով նախագծում սահմանվել է երեք հիմնական ուղղություն՝

  1. հաշմանդամություն ունեցող անձանց համար համայնքահենք ծառայությունների ստեղծում,
  2. բնակչության սոցիալական պաշտպանության շուրջօրյա խնամքի հաստատությունների լուծարում, վերակազմակերպում,
  3. հաշմանդամություն ունեցող անձանց հիմնախնդիրների վերաբերյալ հանրության իրազեկման բարձրացում և վարքային փոփոխություն։

Այս նախագիծը, ի տարբերություն նախորդ բարեփոխումների փաստաթղթերի, ներառում է ապաինստիտուցիոնալացման գործընթացների կառավարման, ռազմավարական վերանայման, ծառայությունների դիզայնի, ռեսուրսների վերաբաշխման պլանավորման, անհատների գնահատման և նախապատրաստման, աշխատուժի զարգացման, լոգիստիկ պլանավորման, վարչարարության և ղեկավարման, ինչպես նաև մոնիթորինգի և գնահատման մասին դրույթներ։ 

Միջոցառումների ծրագրի նախագծում թվարկված են նաև հնարավոր ռիսկերը։ Այդ ռիսկերից են ֆինանսական ռեսուրսների սղությունը, ժամկետների հնարավոր խախտումները, ծառայություններից օգտվելու համար անձանց բարձր դիմելիությունը, դիմադրությունը համայնքների և ընտանիքների կողմից։

Միջոցառումների ծրագիրն ընդգրկում է նաև ոչ միայն տվյալ ծրագրի իրականացման մշտադիտարկումը, այլ նաև անհրաժեշտ այլ բաղադրիչները՝

  1. քաղաքականության,
  2. ծառայությունների ներդրման և մատուցման գործընթացների,
  3. մասնագետների վերապատրաստման գործընթացի,
  4. իրազեկման գործընթացի մշտադիտարկումները: 

Տարբերություններից է նաև այն, որ այս նախագծում արդյունքային ցուցանիշները հստակ և չափելի են, ուղղակիորեն միտված են մարդկանց՝ հաստատություններից դուրս բերելուն և մուտքը կանխելուն։

Օրինակ՝ նախագծով նախատեսված է՝

  1. 2020-2024 թվականներին ստեղծել 56 խմբային տուն, որտեղ ծառայություն կստանան 388 շահառու,
  2. 2020-2024 թվականներին ստեղծել 25 պաշտպանված բնակարան 100 շահառուի համար (խնամքի հաստատություններում ապրող 35-40 շահառուների, ինչպես նաև նոր դիմողների համար՝ խնամքի հաստատություններ մուտքը կանխարգելելու նպատակով),
  3. 2020-2024 թվականներին անձնական օգնականի ծառայություններ ապահովել շուրջ 200 շահառուի (խնամքի հաստատություններում ապրող 52 շահառուների, ինչպես նաև նոր դիմողների համար՝ խնամքի հաստատություններ մուտքը կանխարգելելու նպատակով) համար,
  4. 2020-2024 թվականներին ապահովել շուրջ 200 շահառուի տնային խնամք (խնամքի հաստատություններում ապրող 106 շահառուների, ինչպես նաև նոր դիմողների համար՝ խնամքի հաստատություններ մուտքը կանխարգելելու նպատակով): 

Հաշվի առնելով, որ նախագիծը ակնկալվող ժամանակահատվածում չի հաստատվել, դրա ընդունումը կենթադրի նաև մի շարք փոփոխություններ, այդ թվում՝ ակնկալվող արդյունքների և գործողությունների կատարման ժամկետների փոփոխությունները։