Հաշմանդամություն ունեցող անձանց իրավունքների մասին օրենքների նախագծերը

Հաշմանդամություն ունեցող անձանց իրավունքների պաշտպանությունը կարգավորող ներպետական հիմնական իրավական ակտը «Հաշմանդամություն ունեցող անձանց իրավունքների մասին» ՀՀ օրենքն է, որն ընդունվել է 2021 թվականի մայիսի 5-ին։ Մինչ այդ գործում էր «Հայաստանի Հանրապետությունում Հաշմանդամների սոցիալական պաշտպանության մասին» ՀՀ օրենքը, որն ընդունվել էր դեռևս 1993 թվականին։ 1993 թվականից հետո հաշմանդամություն ունեցող անձանց իրավունքների պաշտպանության նոր մեխանիզմներ ու մոտեցումներ են առաջ եկել, ուստի հաշմանդամություն ունեցող անձանց իրավունքների պաշտպանության ներպետական օրենսդրության վերանայումը տարիներ շարունակ օրվա հրամայական էր։

Օրենսդրական փոփոխությունների փորձերը կարելի է դիտարկել երեք խմբով՝ 

1. նախագծեր, որոնք 1993 թվականի օրենքում փոփոխություններ և լրացումներ էին առաջարկում, 
2. Առանձին՝ նոր օրենքների նախագծեր, որոնք գալիս էին լրացնելու 1993 թվականի օրենքի կարգավորման շրջանակը, 
3. օրենքի նախագծեր, որոնք փոխարինելու էին 1993 թվականի օրենքը։ 

Առաջին խմբի նախագծերը հիմնականում նախաձեռնվել են կառավարության կողմից (քիչ բացառություններով), որոնց զգալի մասը հաջողությամբ հաստատվել և ուժի մեջ է մտել։ Դրանք հիմնականում վերաբերել են կրթության և առողջապահության բնագավառներում արտոնությունների սահմանմանը։

Երկրորդ խմբի նախագծերը ևս կասկածի տակ չէին դնում 1993 թվականի օրենքի գործողության արդյունավետությունը, այլ առաջարկում էին հավելյալ մեխանիզմներ տվյալ ոլորտի օրենսդրությունը բարեփոխելու նպատակով։ Դրանք, սակայն, հաջողություն չեն գրանցել, քանի որ նախաձեռնվել են Ազգային ժողովի «Օրինաց երկիր» խմբակցության կողմից և համահունչ չեն եղել գործող իշխանության մոտեցումների հետ։

Առաջին երկու խմբի նախագծերը որպես ուղենիշ ընդունում էին ՄԱԿ-ի՝ 1993 թվականին ընդունված՝ Հաշմանդամների հավասար հնարավորությունների ապահովման ստանդարտ կանոնները։ Իսկ երրորդ խմբի նախագծերի հարցն օրակարգային դարձավ Հաշմանդամություն ունեցող անձանց իրավունքների մասին ՄԱԿ-ի կոնվենցիան (այսուհետ՝ Կոնվենցիա) 2010 թվականին Հայաստանի Հանրապետության կողմից վավերացվելուց հետո։

Կոնվենցիան վավերացնելով՝ Հայաստանի Հանրապետությունը պարտավորություն էր ստանձնել համապատասխանեցնելու ներպետական օրենսդրությունը Կոնվենցիայի պահանջներին։ Դա ենթադրում էր, որ «Հայաստանի Հանրապետությունում հաշմանդամների սոցիալական պաշտպանության մասին» ՀՀ օրենքի փոխարեն պետք է ընդունվեր նոր՝ հաշմանդամության բժշկական մոտեցումներից մարդու իրավունքների մոտեցումներին անցում կատարող օրենք, որը չէր լինի միայն սոցիալական իրավունքների մասին։ 

Նախագծերի «ճակատագիրը»՝ ժամանակագրական հաջորդականությամբ

Օրենսդրական փոփոխություններ անելու առաջին փորձերից մեկը եղել է դեռևս 2005 թվականին, երբ ՀՀ ԱԺ «Օրինաց երկիր» խմբակցության պատգամավոր Արտակ Առաքելյանն առաջարկում էր ի լրումն 1993 թվականի «Հաշմանդամների սոցիալական պաշտպանության մասին» ՀՀ օրենքի ընդունել նաև «Հաշմանդամների սոցիալական պաշտպանության պետական քաղաքականության մասին» ՀՀ օրենքը։ Վերջինիս նպատակն էր օրենքով ամրագրել հաշմանդամների սոցիալական պաշտպանության ոլորտում պետական քաղաքականության նպատակները, հաշմանդամ անձանց իրավունքների ապահովումն իրականացնել համալիր և տարեկան ծրագրերի միջոցով։ Այն նաև մոնիթորինգի յուրատեսակ մեխանիզմ էր առաջարկում՝ Հաշմանդամների սոցիալական պաշտպանության ազգային հանձնաժողովի տեսքով։ Այն ենթադրում էր 11 անդամից՝ ՀԿ-ների և սոցիալական պաշտպանության հաստատությունների ներկայացուցիչներից կազմված հանձնաժողով, որը պետք է հետևեր համալիր և տարեկան ծրագրերի իրականացմանը, հայտներ իր փորձագիտական կարծիքը կատարվող աշխատանքների վերաբերյալ։ 

Հաջորդ գումարման Ազգային ժողովներում՝ 2007 թ.-ին և 2016 թ.-ին, նույն նախագիծը ներկայացրեցին «Օրինաց երկիր» խմբակցության այլ պատգամավորներ։ Նախագիծն արժանացավ կառավարության բացասական եզրակացությանը։ 2007 թ.-ին նստաշրջանի օրակարգ ընդգրկվելը հետաձգվեց շուրջ երկու տասնյակ անգամ՝ 2007-ից հասնելով մինչև 2012 թվական։

Այլ իրավական ակտով օրենսդրական բացթողումները լրացնելու փորձ էր նաև 2006 թվականին «Օրինաց երկիր» խմբակցության երեք պատգամավորների ներկայացրած «Հաշմանդամների և սակավաշարժ այլ անձանց համար հասարակական նշանակության վայրերի և հասարակական տրանսպորտի մատչելիության ապահովման մասին» ՀՀ օրենքի նախագիծը։ Նախագծի հիմնական նպատակը միջավայրի մատչելիության ապահովումն էր, սակայն նախագիծը արժանացել էր կառավարության բացասական եզրակացությանը՝ հիմնվելով նախագծի իրավական առումով թերի լինելու և հետագայում հնարավոր ֆինանսավորման խնդիրների վրա։ 

2010 թ. հունիսի 17-ին անցկացվեցին խորհրդարանական լսումներ ԱԺ պատգամավորների, կառավարության, հասարակական կազմակերպությունների և միջազգային կառույցների ներկայացուցիչների մասնակցությամբ, իսկ հաջորդիվ նախաձեռնվեցին հաշմանդամություն ունեցող անձանց իրավունքների պաշտպանության նոր համապարփակ օրենքի մշակման ու ընդունման ուղղությամբ աշխատանքները։

Կառավարության կողմից մշակվեց և դեռևս 2013 թ. օգոստոսի 26-ին Ազգային ժողով ներկայացվեց «Հաշմանդամություն ունեցող անձանց իրավունքների պաշտպանության և սոցիալական ներառման մասին» Հայաստանի Հանրապետության օրենքի նախագիծը, որի՝ նստաշրջանի օրակարգ ընդգրկվելը հետաձգվեց 1 տարով, իսկ 2015 թ․ ապրիլին հետ կանչվեց կառավարության կողմից։ Սույն նախագծում առաջին անգամ սահմանվեցին «հաշմանդամություն», «խտրականություն», «խելամիտ հարմարեցումներ», «համընդհանուր դիզայն» և այլ կարևոր հասկացություններ, «հաշմանդամ»-ը փոխարինվեց «հաշմանդամություն ունեցող անձ»-ով և ամբողջությամբ վերափոխվեց սահմանումը։

«Հաշմանդամություն ունեցող անձանց իրավունքների պաշտպանության և սոցիալական ներառման մասին» ՀՀ օրենքի նախագիծը կրկին Ազգային ժողով ներկայացվեց 2016 թ․ նոյեմբերի 11-ին, սակայն այս անգամ ևս օրենքը չընդունվեց։ Ընդ որում, թեև օրենքի նախագիծը վերանայվել էր և կրել փոփոխություններ, կրկին հեռու էր Կոնվենցիայով ընդունված մոտեցումներից և, մասնավորապես, հիմնված չէր մարդու իրավունքների վրա։ Օրենքի նախագծում լիովին ուրվագծվում էին բժշկական մոդելի վրա հիմնված մոտեցումները, ինչը խիստ խնդրահարույց է։ Հատկապես մտահոգիչ էր օրենքի նախագծում «Կենսագործունեության սահմանափակումների պատճառները և հաշմանդամության կանխարգելումը» գլխի ներառումը, որը որևէ կերպ չի կարող տեղավորվել մարդու իրավունքների և սոցիալական ներառման գաղափարախոսության մեջ։ Այդ մասին 2017 թ.-ին իր առաջարկությունները (հանձնարարականները) ներկայացրեց Հաշմանդամություն ունեցող անձանց իրավունքների հարցերով ՄԱԿ-ի կոմիտեն՝ Հայաստանի նախնական զեկույցի մասին եզրափակիչ դիտարկումներում։ 

2017 թ․ օգոստոսի 23-ին իրավական ակտերի նախագծերի հրապարակման միասնական՝ e-draft.am կայքում ՀՀ աշխատանքի և սոցիալական հարցերի նախարարությունը հանրային քննարկման դրեց «Հաշմանդամություն ունեցող անձանց իրավունքների պաշտպանության և սոցիալական ներառման մասին» օրենքի նախագիծը։ Այս նախագիծը կրկին չարդարացրեց հաշմանդամություն ունեցող անձանց իրավունքների պաշտպանությամբ զբաղվող այլ կազմակերպությունների սպասելիքները, քանի որ այն ևս համահունչ չէր մարդու իրավունքների մոտեցումներին։ Իսկ 2017 թ․ սեպտեմբերի 9-ին վերանայված նախագիծը ընդգրկվեց Ազգային ժողովի հերթական նստաշրջանի օրակարգ։

Հատկանշական» էին 2018 թվականի մարտի 28-ին «Կոնգրես» հյուրանոցում տեղի ունեցած խորհրդարանական լսումները, երբ հաշմանդամություն ունեցող անձինք, նրանց ներկայացնող կազմակերպությունները ոչ միայն հանդես եկան ելույթներով և հարցեր տվեցին կառավարության ու Ազգային ժողովի ներկայացուցիչներին, այլև ակցիայի միջոցով ուշադրություն հրավիրեցին այն փաստին, որ անգամ այս պարագայում չեն ապահովվել հավասար հնարավորություններ, խախտվել է օրենսդրությունը, և փաստացի, խորհրդարանական լսումներն անցկացվում են խորհրդարանից դուրս։ Ազգային ժողովի շենքն ամբողջությամբ մատչելի չէր հաշմանդամություն ունեցող անձանց համար, և չկար համապատասխան քաղաքական կամք այն հարմարեցնելու համար։

Խորհրդարանական լսումներին մասնակցում էր նաև Ներառական իրավական բարեփոխումների կոալիցիան, որը մարդու իրավունքներին համահունչ օրենքի ընդունման ջատագովության շուրջ էր միավորում հաշմանդամություն ունեցող անձանց և նրանց ներկայացնող կազմակերպությունները։ Ներառական իրավական բարեփոխումների կոալիցիան ջատագովության շրջանակներում նաև տարբեր հանդիպումներ էր ունենում որոշում կայացնողների հետ, հանդես գալիս մամուլի ասուլիսներով և զբաղվում հաշմանդամություն ունեցող անձանց կարողությունների զարգացմամբ։

Հատկապես նշանակալի էր Կոալիցիայի նախաձեռնությամբ Կոնվենցիայի մշակման աշխատանքներին մասնակցած ամերիկացի փորձագետ Ջոն Վոդաչի ներգրավումը ջատագովության և նախագծի բարելավման աշխատանքներին։

Հեղափոխությունից հետո՝ 2018 թ․ սեպտեմբերի 5-ին, ՀՀ կառավարությունը կրկին հետ կանչեց օրենքի նախագիծը, իսկ 2019 թ․ օգոստոսի 6-ին և 2020 թ․ փետրվարի 25-ին կրկին հանրային քննարկման դրվեց «Հաշմանդամություն ունեցող անձանց իրավունքների մասին» ՀՀ օրենքի նախագիծը։ 

Հանրային քննարկման ներկայացված տարբերակներն էականորեն տարբերվում էին նախորդ տարբերակներից, քանի որ բացառվել էր նախագծի տեքստում հաշմանդամության ուղղակի և անուղղակի հիմքով խտրական դրույթների առկայությունը։ Նախագիծը լրացվել էր մի շարք նոր դրույթներով։ Նոր հոդվածներով անդրադարձ էր կատարվել հաշմանդամության հիմքով խտրականությանը, աշխատավայրում և ուսումնական հաստատություններում խելամիտ հարմարեցումներին, անկախ կյանքի իրավունքին։ Հարակից օրենքների նախագծերով նաև ամրագրվել էր հաշմանդամություն ունեցող անձանց կազմակերպությունների՝ խտրականության գործերով դատարան դիմելու իրավունքը (actio popularis), ինչը հասարակական կազմակերպությունների գլխավոր պահանջներից մեկն էր։

Հանրային քննարկման ներկայացված տարբերակում նաև առկա էր նոր մոնիթորինգի մեխանիզմի՝ մատչելիության հանձնաժողովի մասին գլուխը, որը հետագայում հանվեց նախագծից գործադիր իշխանության մարմինների կոնսենսուսին չարժանանալուց հետո։ 

2021 թ․ փետրվարի 9-ին օրենքի նախագիծը երրորդ անգամ ներկայացվեց Ազգային ժողով։ Արժանանալով առողջապահության և սոցիալական հարցերի և մարդու իրավունքների պաշտպանության և հանրային հարցերի մշտական հանձնաժողովների դրական եզրակացությանը՝ նախագիծն ընդգրկվեց նստաշրջանի օրակարգում։ Մարտի 25-ին ԱԺ-ն 93 կողմ, 0 դեմ և 4 ձեռնպահ ձայնով այն ընդունեց առաջին ընթերցմամբ, իսկ մայիսի 5-ին՝ 86 կողմ, 0 դեմ և 1 ձեռնպահ ձայնով երկրորդ ընթերցմամբ և ամբողջությամբ։   

Օրենքի մասին 

Օրենքում պահպանվել են բոլոր այն արտոնությունները, որոնք նախկինում սահմանված էին «հաշմանդամություն ունեցող» ճանաչված անձանց համար։ Այդ առումով՝ օրենքում չկան այնպիսի դրույթներ, որոնք կարելի է վատթարացնող համարել։ 

Օրենքի առավելություններից մեկն այն է, որ փոխվում է «հաշմանդամություն» և «հաշմանդամություն ունեցող անձ» հասկացությունների սահմանումը՝ չսահմանափակվելով միայն բժշկասոցիալական փորձաքննությամբ հաշմանդամություն ունեցող անձ ճանաչված անձանցով, այլ ընդգրկում է բոլորին։ Սահմանման լայն լինելը հնարավորություն է տալիս պաշտպանել բոլոր անձանց հաշմանդամության հիմքով խտրականությունից՝ անկախ իրենց փաստացի հաշմանդամություն ունենալուց կամ որպես այդպիսին ընկալվելու հանգամանքից։ 

«Հաշմանդամություն՝ առողջական խնդիրներ ունեցող անձանց և միջավայրային արգելքների (այդ թվում՝ վերաբերմունքի) փոխազդեցության արդյունքում առաջացող երևույթ (իրավիճակ), որը խոչընդոտում է անձի` մյուսների հետ հավասար հիմունքներով հասարակական կյանքին լիարժեք ու արդյունավետ մասնակցությանը»։

Օրենքով նաև իրազեկվածության բարձրացման, խտրականության կանխարգելման, իրավունքների արդյունավետ պաշտպանության գործողությունների և հատուկ ժամանակավոր միջոցների կիրառման պարտականություն է սահմանվել պետական և տեղական ինքնակառավարման մարմինների համար։ Իսկ, ինչպես վերևում նշվեց, հասարակական կազմակերպությունները կունենան խտրականության դեպքում հայց ներկայացնելու իրավունք, եթե խախտվել է հաշմանդամություն ունեցող անձանց խմբերի՝ հաշմանդամության հիմքով խտրականությունից պաշտպանվելու իրավունքը, կամ խախտվել է հաշմանդամություն ունեցող անձի՝ խտրականությունից պաշտպանվելու իրավունքը, որը, ելնելով առողջական վիճակից կամ այլ հանգամանքից, չի կարող անձամբ ներկայացնել իր իրավունքները և օրինական շահերը դատարանում։ Այստեղ, սակայն, խնդրահարույց է այն հանգամանքը, որ միայն հաշմանդամություն ունեցող անձանց կողմից ղեկավարվող (երբ անդամների մեծամասնությունը հաշմանդամություն ունեցող անձինք են) կազմակերպությունները հնարավորություն կստանան հաշմանդամություն ունեցող անձանց իրավունքների խախտումների դեպքում հայց ներկայացնել դատարան։ Թեև սա նման կազմակերպությունների զարգացումը խթանող միջոց կարող է լինել, այնուամենայնիվ՝ այն կազմակերպությունները, որոնք զբաղվում են նաև հաշմանդամություն ունեցող անձանց իրավունքների պաշտպանությամբ, սակայն անդամների մեծամասնությունը հաշմանդամություն ունեցող անձինք չեն, նման հնարավորությունից զրկված կլինեն։ 

Օրենքով սահմանվել են հաշմանդամություն ունեցող անձանց՝ խելամիտ հարմարեցումների և անկախ կյանքի ու համայնքում ապրելու իրավունքներն իրականացնելու վերաբերյալ դրույթներ։ 

Սահմանված է, որ աշխատավայրում կամ ուսումնական հաստատությունում հաշմանդամություն ունեցող անձի կամ նրա օրինական ներկայացուցչի դիմումի հիման վրա կատարվում է խելամիտ հարմարեցում: Խելամիտ հարմարեցումներ ապահովելու կարգը պետք է սահմանի ՀՀ կառավարությունը: Ընդունված օրենքը, այնուամենայնիվ, թերի է ի համեմատ հանրային քննարկման դրված տարբերակի, քանի որ հեռացվել են այն դրույթները, որոնք սահմանում էին, թե ինչպես պետք է իրականացվի խելամիտ հարմարեցումների ապահովման գործընթացը։ 

Ըստ օրենքի՝ հաշմանդամություն ունեցող անձանց անկախ կյանքի իրավունքն ապահովելու նպատակով պետական կառավարման և տեղական ինքնակառավարման մարմինները պետք է իրականացնեն տարբեր ծրագրեր և ծառայություններ, որոնք պետք է լինեն համայնքահենք, հնարավորություն տան հաշմանդամություն ունեցող անձանց ապրելու իրենց համայնքում, կանխեն մուտքը շուրջօրյա խնամքի մեծ հաստատություններ։ 

Օրենքով սահմանվել են անձնական օգնականի վերաբերյալ հիմնական դրույթները։

Անձնական օգնականն այն անձն է, որը տվյալ պահին գտնվում է հաշմանդամություն ունեցող անձի հետ և իրականացնում է հաշմանդամություն ունեցող անձի խնամքը կամ աջակցում (օգնում է) հաշմանդամություն ունեցող անձին՝ հաղթահարելու միջավայրային արգելքները (այդ թվում՝ տեղաշարժվելու և հաղորդակցվելու)։ Այս ծառայության տեսակը կարելի է համարել անկախ կյանքի ծառայությունների համակարգի առանցքը։ 

Անձնական օգնականի ծառայությունները, համաձայն օրենքի, կտրամադրվեն հաշմանդամություն ունեցող անձին (երեխային) ծառայությունների անհատական ծրագրով սահմանված լինելու դեպքում: Ծառայությունը կմատուցվի անձնական օգնականի և հաշմանդամություն ունեցող անձի (նրա օրինական ներկայացուցչի) միջեւ կնքված պայմանագրի հիման վրա, որում ներառվում են կողմերի իրավունքներն ու պարտականությունները: 

Ինչպես արդեն նշվեց, օրենքում չի ներառվել նոր մոնիթորինգի մեխանիզմի՝ մատչելիության հանձնաժողովի մասին գլուխ, ինչը թերևս օրենքի առավել բացասական կողմերից է։ Մատչելիության ապահովումը հաշմանդամություն ունեցող անձանց իրավունքների պաշտպանության և իրացման, նրանց սոցիալական ներառման և հավասար հնարավորությունների ապահովման նախապայման է, որը ներառում է ֆիզիկական միջավայրի և տեղեկատվության ու հաղորդակցության մատչելիությունը։ Մատչելիության հանձնաժողովը գործելու էր անկախ, իրականացնելու էր մատչելիության վերահսկողությունն ու խթանումը՝ այդպիսով առարկայական ու արագ փոփոխություններ ապահովելով հաշմանդամություն ունեցող անձանց իրավունքների իրացման հարցում։ 

Թեև ապաինստիտուցիոնալացումը՝ մարդկանց հաստատություններից դուրս բերելը, աշխարհում սկիզբ է առել դեռևս 1950-ականներին, սակայն այն իրավական առումով միջազգային օրակարգ մտավ Հաշմանդամություն ունեցող անձանց իրավունքների մասին կոնվենցիայի ընդունմամբ։ Հայաստանը կոնվենցիան վավերացրեց 2010 թվականին՝ համաձայնելով ստանձնել պարտավորություններ նաև հաշմանդամություն ունեցող անձանց անկախ կյանքի և համայնքում ներառվելու իրավունքն ապահովելու ուղղությամբ։

Կոնվենցիայի 19-րդ հոդվածը ճանաչում է հաշմանդամություն ունեցող բոլոր անձանց՝ անկախ ապրելու և համայնքում ներառվելու հավասար իրավունքը՝ կյանքի ձևն ընտրելու և վերահսկելու ազատությամբ: Հոդվածի հիմքը մարդու իրավունքների հիմնական սկզբունքն է՝ բոլոր մարդիկ ծնվում են ազատ ու հավասար՝ իրենց արժանապատվությամբ և իրավունքներով։

Կոնվենցիայի 19-րդ հոդվածը շեշտում է, որ հաշմանդամություն ունեցող անձինք իրավունքների սուբյեկտներ են և իրավունքի կրողներ: Կոնվենցիայի ընդհանուր սկզբունքներից (հոդված 3) երկուսը՝ հարգանքը արժանապատվության, անհատի ինքնուրույնության, ազատ ընտրության և անձի անկախության իրավունքի նկատմամբ (հոդված 3 (ա)) և հանրային կյանքում լիարժեք և արդյունավետ մասնակցությունը (հոդված 3 (գ)), անկախ ապրելու և համայնքում ներառվելու իրավունքի հիմքն են: Կոնվենցիայի 19-րդ հոդվածը մեկնաբանելիս Հաշմանդամություն ունեցող անձանց իրավունքների հարցերով ՄԱԿ-ի կոմիտեն նշում է, որ անկախ կյանքը և համայնքում ներառվելը վերաբերում է ամեն կարգի բնակելի հաստատություններից դուրս գտնվող կյանքի կարգավորմանը: Կոմիտեն նաև նշում է, որ ապաինստիտուցիոնալացումն ուղղակի շենքում կամ միջավայրում չապրելը չէ, այլ, առաջին հերթին, անձնական կյանքի ընտրությունն ու ինքնավարությունը չկորցնելը։

Այդպիսի պարզ որոշումներ են, օրինակ, թե ում հետ պետք է ապրել, ինչ պետք է ուտել, երբ պետք է գնալ քնելու, դուրս գալ տնից, սեղանին շոր գցել, թե ոչ, ընտանի կենդանիներ պահել, երաժշտություն լսել և այլն։ Դրանք գործողություններ և որոշումներ են, որոնք կայացնելով՝ ստեղծվում է մեր ինքնությունը։

Եթե անձը չունի իր կյանքին վերաբերող այս և այլ որոշումներ կայացնելու իրավունք կամ հնարավորություն, ապա անկախ հաստատության չափսերից (մեծ հաստատություն կամ փոքր խմբային տուն), անվանումից (բժշկական կենտրոն կամ տուն-ինտերնատ) կամ կառուցվածքից՝ անձը գործ ունի հաստատության հետ։ 

Կոմիտեն նշում է. «Հարգել հաշմանդամություն ունեցող անձանց իրավունքները 19-րդ հոդվածի առումով նշանակում է, որ մասնակից պետությունները պետք է փուլ առ փուլ հրաժարվեն ինստիտուցիոնալացումից: Ոչ մի նոր հաստատություն չի կարող կառուցվել մասնակից պետությունների կողմից, և ոչ էլ հին հաստատությունները կարող են նորոգվել, բացառությամբ բնակիչների ֆիզիկական անվտանգության պահպանման համար անհրաժեշտ ամենահրատապ միջոցները: Հաստատությունները չպետք է ընդլայնվեն, նոր բնակիչները չպետք է մուտք գործեն այն ժամանակ, երբ մյուսները հեռանում են…»։

Ըստ կոնվենցիայի, պետությունները պետք է ընդունեն ապաինստիտուցիոնալացման ռազմավարություն և գործողությունների կոնկրետ ծրագիր, պետք է երաշխավորեն, որ հանրային կամ մասնավոր ռեսուրսները չեն ուղղվում հաստատությունների պահպանմանը, նորոգմանը, շենքերի կառուցմանը կամ ցանկացած այլ ձևով չեն նպաստում ինստիտուցիոնալացմանը։

2017 թվականին Հաշմանդամություն ունեցող անձանց իրավունքների հարցերով ՄԱԿ-ի կոմիտեն հրապարակեց Հայաստանի նախնական զեկույցի վերաբերյալ եզրափակիչ դիտարկումները։ Դրանցում, մասնավորապես, կային մտահոգություններ և առաջարկություններ նաև հաստատություններում գտնվող անձանց իրավունքների և ապաինստիտուցիոնալացման մասին։

«Կոմիտեն մտահոգված է ապաինստիտուցիոնալացման դանդաղ առաջընթացով և բնակելի հաստատություններում ապրող հաշմանդամություն ունեցող երեխաների ու չափահասների մեծ թվով: Մտահոգիչ է նաև խիստ սահմանափակ աջակցությունը՝ ուղղված համայնքում անկախ ապրելուն: 

Կոմիտեն առաջարկում է մասնակից պետությանն արագացնել ապաինստիտուցիոնալացման գործընթացը և առանց հետաձգման իրականացնել դրա գործողությունների պլանը՝ ներառյալ բոլոր հաստատությունների փակման ժամանակացույցը: Կոմիտեն նաև առաջարկում է մասնակից պետությանը ձեռնարկել իրավական միջոցներ և հատկացնել բավարար ռեսուրսներ աջակցության ծառայությունների զարգացման համար (այդ թվում՝ անձնական աջակցողի ծառայության, որը կհեշտացնի հաշմանդամություն ունեցող անձանց անկախ կյանքը համայնքում): Կոմիտեն առաջարկում է, որ հաշմանդամություն ունեցող անձինք, իրենց կազմակերպությունների միջոցով, ներգրավվեն ապաինստիտուցիոնալացման բոլոր փուլերում (պլանավորում, իրականացում, գնահատում և մոնիթորինգ)»: 

Հայաստանում հոգեկան առողջության բնագավառում փոփոխություններն իրականացվել են հիմնականում երկու հայեցակարգային փաստաթղթի միջոցով՝

1. Հոգեկան առողջության խնդիրներ ունեցող անձանց խնամքի և սոցիալական սպասարկման այլընտրանքային ծառայությունների տրամադրման հայեցակարգի և դրա իրականացման միջոցառումների 2013-2017 թթ. ծրագրի,
2. Հոգեկան առողջության պահպանման և բարելավման 2014-2019 թթ. ռազմավարության ու ռազմավարության կատարումն ապահովող միջոցառումների ցանկի։

 

Առաջինը՝ հայեցակարգը և միջոցառումների ծրագիրը, կարելի է համարել ապաինստիտուցիոնալացման իրականացման, իսկ ռազմավարությունը և դրա միջոցառումների ցանկը՝ անհրաժեշտ միջավայրի ապահովման հիմնական միջոց։

Հարկ է նկատել, որ ապաինստիտուցիոնալացումը չի կարող իրականացվել մեկ իրավական ակտի ընդունմամբ՝ հաշվի առնելով ինստիտուցիոնալացման պատճառների բազմաշերտ լինելը։ Բարեփոխումը պետք է ընդգրկի բոլոր այն ոլորտների իրավական ակտերը, որոնք այս կամ այն կերպ ազդեցություն ունեն հաշմանդամություն ունեցող անձանց՝ անկախ կյանքի իրավունքի վրա։ Սակայն դա նաև չի նշանակում, որ այդ ապակենտրոն աշխատանքները չպետք է ունենան համակարգված բնույթ, կրկնությունները չպետք է բացառվեն, և չպետք է ապահովվի գործողությունների փոխկապակցվածությունը։ Բարեփոխումը պետք է ներառի ոչ միայն մարդկանց՝ հաստատություններից դուրս բերելու գործողություններ, այլ նաև անդրադառնա սոցիալ-առողջապահական (օրինակ՝ զբաղվածությունը, անձնական բյուջետավորումը, սոցիալական աշխատանքի ինստիտուտի զարգացումը) և իրավական (օրինակ՝ խտրականությունից պաշտպանությունը, անգործունակության համակարգի վերափոխումը, արդարադատության մատչելիության իրավունքը) հարցերի: 

2013 թվականին ընդունված Հոգեկան առողջության խնդիրներ ունեցող անձանց խնամքի և սոցիալական սպասարկման այլընտրանքային ծառայությունների տրամադրման հայեցակարգում նշվում էր, որ «Հոգեկան առողջության ոլորտի նպատակն ընդհանուր առմամբ մարդկանց հոգեկան առողջության պահպանումն է, իսկ սույն հայեցակարգի տեսանկյունից` հոգեկան առողջության այլընտրանքային ծառայությունների ներդրումը»: Հայեցակարգում նկարագրված էին տվյալ պահին հոգեկան առողջության ոլորտում իրավիճակը, հաստատություններում անձանց տեղավորելու համար հետաքրքրվածության արձանագրված աճը, միջազգային փորձը և դրա հիման վրա առաջարկվող ծառայությունների մոդելները։

Հայեցակարգը ապաինստիտուցիոնալացումը սահմանում էր որպես «հոգեկան առողջության ծառայությունների վերափոխման կարևորագույն փուլ, որի ժամանակ տեղի է ունենում հոգեբուժական խոշոր հաստատությունների աստիճանաբար փոխարինում այլընտրանքային ծառայություններով` կարճաժամկետ խնամքի շուրջօրյա տներով, համայնքային ցերեկային կենտրոններով և այլ ծառայություններով»: Սակայն «ապաինստիտուցիոնալացում» բառը հայեցակարգում օգտագործված է միայն մեկ անգամ՝ փոքր խմբային տների մոդելը ներկայացնող հատվածում, և դրված չէ հայեցակարգի նպատակներում։

Հայեցակարգում որպես համակարգային խնդիր թվարկված էին՝

1. խնամքի հարցերի օրենսդրական ոչ լիարժեք կարգավորումը,
2. հոգեկան առողջության ոլորտի մասնագետների պակասը,
3. հոգեկան առողջության խնդիրներ ունեցող տարեցների համար հատուկ խնամքի տների կամ ցերեկային կենտրոնների բացակայությունը,
4. հոգեկան առողջության, ինչպես նաև մտավոր խնդիրներ ունեցող երեխաների և դեռահասների համար խնամքի շուրջօրյա և ցերեկային կենտրոնների կարիքը,
5. զբաղվածության և վերականգնողական կենտրոնների պակասը,
6. կարիքներին համարժեք համայնքային ցերեկային կենտրոնների ոչ բավարար քանակը,
7. տնային սպասարկման ծառայությունների տրամադրման սահմանափակումները,
8. անօթևան մարդկանց ժամանակավոր կացարանում հոգեկան առողջության խնդիրներ ունեցող անձանց սպասարկելու սահմանափակումները,
9. հոգեկան առողջության խնդիրներ ունեցող անձանց համար սատարող կացարանների բացակայությունը:

Հայեցակարգի նպատակներին հասնելու և խնդիրները լուծելու համար միջոցառումների 2013-2017 թթ. ծրագրում ներառված էին 20 միջոցառումներ։

Առաջին միջոցառմամբ նախատեսված էր վերանայել ոլորտի օրենսդրությունը՝ համապատասխանեցնելով Հաշմանդամություն ունեցող անձանց իրավունքների մասին ՄԱԿ-ի կոնվենցիային, ինչը, սակայն, չի իրականացվել, և մինչ օրս այն հակասությունների մեջ է կոնվենցիայի պահանջների հետ։

Նախատեսվել և իրականացվել է նաև ծառայությունների տրամադրման մեթոդաբանության մշակում և այդ մեթոդաբանության հիման վրա հաստատություններից մեկում գտնվող անձանց կարիքների գնահատում։

Միջոցառումների ծրագրով նախատեսված էր հոգեկան առողջության խնդիրներ ունեցող անձանց համայնքահենք ծառայությունների տրամադրման փորձնական ծրագրի մշակում, որի շրջանակներում մշակվել էր փոքր խմբային տների ծրագիր։ Սակայն նախատեսված երկու փոքր խմբային տների փոխարեն 2016-ին ստեղծվել է միայն մեկը՝ Սպիտակի խնամքի տունը, որը հիմնականում ֆինանսավորվել է «Բաց հասարակության հիմնադրամ-Հայաստանի» կողմից՝ համայնքի և կառավարության ընթացիկ և հետագա օժանդակությամբ։

Ծրագրով նախատեսված էր նաև երեք համայնքում առավելագույնը 30-50 այցելուի համար հոգեկան առողջության ցերեկային կենտրոնների ստեղծում կամ գործող կենտրոնների կարողությունների զարգացում։ 2017 թվականից ցերեկային ծառայություններ է մատուցել «Ձորակ» հոգեկան առողջության խնդիրներ ունեցող անձանց խնամքի կենտրոն» ՊՈԱԿ-ի ցերեկային կենտրոնը։ Վերջինս, փաստացի, հաստատության մաս է, ինչը չի բխում համայնքահենք ծառայությունների սկզբունքներից։

Միջոցառումներից մեկը ընթացքում հանվել է ծրագրից, և 3-10 անձի բնակության և ինքնուրույն կյանքին հարմարվելու համար նախատեսված 10 սատարող բնակարանները չեն ստեղծվել։

Ծրագրից համապատասխան միջոցառումներ հանելու արդյունքում չեն ստեղծվել նաև խնամքի շուրջօրյա և ցերեկային կենտրոններ հոգեկան առողջության խնդիրներ ունեցող տարեցների համար, ինչն իրականում դրական է, և նման միջոցառման իրականացումը հակասում էր հայեցակարգի տրամաբանությանը։ Մյուս գործողությունները կա՛մ անուղղակիորեն են նպաստում ապաինստիտուցիոնալացմանը, կա՛մ ազդեցության առումով համեմատաբար դժվար չափելի են։ Հայեցակարգի իրականացման միջոցառումների ծրագրի կատարման անկախ գնահատում իրականացրել է Հելսինկյան քաղաքացիական ասամբլեայի Վանաձորի գրասենյակը։

Հայաստանի Հանրապետությունում հոգեկան առողջության պահպանման և բարելավման 2014-2019 թվականների ռազմավարության նպատակն էր հոգեկան առողջության պահպանման և բարելավման համակարգի զարգացումը և բնակչության հոգեկան առողջության խնդիրների առաջացման կանխարգելումը: Ռազմավարության խնդիրներն էին ապահովել ծառայությունների մատչելիությունը և հասանելիությունը, իրականացնել վերականգնողական բուժման ծառայություններ, ինտեգրել հոգեկան առողջության ծառայությունների տրամադրումը ընդհանուր առողջապահական համակարգի մեջ և այլն։

Ռազմավարությունն ուղղակիորեն չէր ենթադրում որևէ թվով անձանց դուրս բերում հաստատություններից կամ մուտքի կանխարգելում, այլ երբեմն հակառակը։ Այդ ռազմավարությունը, ընդհանուր առմամբ, ոչ թե ապաինստիտուցիոնալացման, այլ դրան նպաստող միջավայրի ձևավորման մասին էր, սակայն այն ոչ բոլոր դեպքերում էր զերծ ինստիտուցիոնալ մշակույթին բնորոշ բաղադրիչներից:

Ռազմավարության կատարումն ապահովող գործողությունների յոթ դասակարգումներից միայն մեկն էր ուղղակիորեն առնչվում ապաինստիտուցիոնալացմանը՝ «հոգեկան առողջության ոլորտի խնդիրների լուծման ինստիտուցիոնալ ձևից համայնքահենք աջակցության համակարգի անցմանը»։

Գործողություններով նախատեսվում էր 2014-2015 թվականներին Վարդենիսի նյարդահոգեբանական տուն-ինտերնատին որպես «այլընտրանք» (այլ կերպ ասած՝ զուգահեռ) երկու համայնքում հոգեկան առողջության խնդիրներ ունեցող անձանց համար ստեղծել շուրջօրյա խնամքի տուն։ Այդ ծրագրի շրջանակներում նախատեսվում էր նաև մասնագետների վերապատրաստում, որից հետո էլ՝ 2016-ին, նախատեսված էր մոդելի մշակում և Հայաստանում ներդրման կարողությունների գնահատում և առաջարկությունների ներկայացում։ Գործողությունների հիմնական կատարողը և պատասխանատուն ՀՀ աշխատանքի և սոցիալական հարցերի նախարարությունն էր։ Թեև գործողության առկայությանը և կառավարության՝ հասարակական կազմակերպությունների կողմից կառավարվող փոքր տներին աջակցելուն, մինչ օրս պետական փոքր խմբային տուն չի ստեղծվել։

 

Այս երկու հայեցակարգային փաստաթղթին զուգահեռ՝ գործել են նաև մի շարք այլ իրավական ակտեր, որոնցում հոգեկան առողջության ոլորտի բարեփոխումները եղել են արտացոլված և նշանակալի՝ փոփոխությունների հնարավորության տեսանկյունից։

Այդպիսի փաստաթղթերից են՝ 

1. Մարդու իրավունքների պաշտպանության ազգային ռազմավարությունից բխող 2014-2016 թթ. միջոցառումների ծրագիրը,
2. Մարդու իրավունքների պաշտպանության ազգային ռազմավարությունից բխող 2017-2019 թթ. գործողությունների ծրագիրը։

Մարդու իրավունքների պաշտպանության ազգային ռազմավարությունից բխող 2014-2016 թվականների գործողությունների ծրագրով նախատեսված էր Հայաստանի Հանրապետությունում հոգեկան հաշմանդամություն ունեցող անձանց համայնքային ծառայությունների տրամադրման մեխանիզմների իրավական ակտերի նախագծում և համապատասխան վերապատրաստումների իրականացում, ինչպես նաև կարողությունների զարգացմանն ու ինքնուրույնության բարձրացմանն ուղղված ծրագրերի մշակում և իրականացում` հաշվի առնելով յուրաքանչյուր անձի անհատական կարիքները։ Վերջիններիս կատարումը փաստելը ինքնին բարդ է առանց մանրամասն ուսումնասիրության գործողությունների լայն ձևակերպման պատճառով։

Հաջորդ՝ 2017-2019 թթ. գործողությունների ծրագրով ՀՀ-ում հոգեկան առողջության ոլորտում բժշկական և խնամքի ծառայություններ տրամադրող կազմակերպություններում ձևավորվեց հասարակական դիտորդական խումբ՝ ծառայությունների որակի և մարդու իրավունքների պաշտպանության վիճակի նկատմամբ հասարակական վերահսկողության ապահովման նպատակով։

Նմանատիպ դիտորդական խումբ հետագայում ստեղծվեց նաև խնամքի ծառայություններ մատուցող կազմակերպությունների՝ մանկատների և տուն-ինտերնատների համար։ Սա թեև ուղղակիորեն չի նպաստել ապաինստիտուցիոնալացմանը, սակայն կարևոր գործիք է, որի միջոցով քաղաքացիական հասարակության կազմակերպությունները կարող են փաստահավաք աշխատանքներ կատարել և կիրառել ստացված փորձն ապաինստիտուցիոնալացման ջատագովության համար։

Բարեփոխումների այս փուլում հաստատություններ չեն փակվել, հակառակը՝ 2015 թվականին ստեղծվել է «Ձորակ» խնամքի կենտրոնը, որում արձանագրված բազմաթիվ խախտումների մասին իր տարբեր զեկույցներում և հայտարարություններում գրել է նաև ՀՀ մարդու իրավունքների պաշտպանը։ Որպես արձանագրում՝ կարևոր է փաստել, որ 2019 թվականի դեկտեմբերի 31-ի դրությամբ Հայաստանում հաշմանդամություն ունեցող անձանց, այդ թվում՝ հոգեկան առողջության խնդիրներ ունեցող անձանց խնամքի ծառայություններ են մատուցում (այդ թվում՝ հոգեկան առողջության և մտավոր խնդիրներ ունեցող անձանց) Երևանի թիվ 1 տուն-ինտերնատը (250 շահառու), Նորքի տուն-ինտերնատը (230 շահառու), Գյումրու տուն-ինտերնատը (160 շահառու), Վարդենիսի նյարդահոգեբանական տուն-ինտերնատը (450 շահառու), «Ձորակ» հոգեկան առողջության խնդիրներ ունեցող անձանց խնամքի կենտրոնը (120 շահառու), նույն կազմակերպության ցերեկային կենտրոնը (20 շահառու), Խարբերդի մասնագիտացված մանկատունը (220 շահառու), Սպիտակի համայնքային խնամքի տունը և «Ջերմիկ անկյուն» խմբային տունը։ Հոգեկան առողջության խնդիրներ ունեցող անձանց երկարաժամկետ, հաստատություններին բնորոշ ծառայություններ են մատուցում նաև ՀՀ առողջապահության նախարարության համակարգում գործող բժշկական կենտրոնները՝ Սևանի հոգեկան առողջության կենտրոնը, Հոգեկան առողջության պահպանման ազգային կենտրոնը, «Ավան» հոգեկան առողջության կենտրոնը և այլն։

Այժմ հոգեկան առողջության խնդիրներ ունեցող անձանց ապաինստիտուցիոնալացման գործընթացը հիմնված չէ ռազմավարական փաստաթղթի վրա, քանի որ նախորդ փաստաթղթերի գործողությունների ժամկետները սպառվել են, իսկ դրանց հաջորդականությունը չի ապահովվել։Այժմ միակ գործող պլանը Մարդու իրավունքների պաշտպանության ազգային ռազմավարությունից բխող 2020-2022 թթ. գործողությունների ծրագիրն է, որը, սակայն, ոչ այնքան հաստատություններից դուրս բերման, այլ ինստիտուցիոնալացմանը նպաստող դրույթ ունի։ Գործողությունների ծրագրով նախատեսվում էր ստեղծել մանկական 1 հոգեբուժական ստացիոնար բաժանմունք։ Ըստ 2020 թվականի տարեկան հաշվետվության, այդ գործողության վերաբերյալ նախարարությունը հաշվետվություն չի ներկայացրել, ուստի համարվել է չկատարված, սակայն ՀՀ ԱՆ «Ավան» hոգեկան առողջության կենտրոնը հայտարարել է, որ ՀՀ առողջապահության նախարարության աջակցությամբ շուտով կգործի Հայաստանում առաջին մանկական հիվանդանոցային հոգեբուժական ծառայությունը, որտեղ երեխաների՝ հիվանդանոցային պայմաններում հոգեբուժական օգնություն և սպասարկում կիրականացվի: Չնայած մասնագիտացված ծառայության անհրաժեշտության հրատապությանը՝ ծառայությունների կենտրոնացումը վտանգավոր է դրա՝ հաստատության վերածման տեսանկյունից, ինչպես նաև հակասում է որդեգրված՝ հոգեկան առողջության ծառայությունների տրամադրումը ընդհանուր առողջապահական համակարգի մեջ ինտեգրելու (ապակենտրոնացման) քաղաքականությանը։

 

 

 

Այժմ բարեփոխում նախատեսող երկու փաստաթուղթ է մշակվել, որոնք դեռևս չեն հաստատվել՝

1. «Հաշմանդամություն ունեցող անձանց իրավունքների մասին» ՀՀ օրենքը,
2. «Հաշմանդամություն ունեցող անձանց խնամքի ծառայությունների փոխակերպման 2020-2024 թվականների միջոցառումների ծրագիրը և ծրագրի իրականացման ժամանակացույցը հաստատելու մասին» ՀՀ կառավարության որոշման նախագիծը։ 

«Հաշմանդամություն ունեցող անձանց իրավունքների մասին» ՀՀ օրենքի նախագծի ընդունմամբ կսահմանվեն պետական քաղաքականության հիմնական ուղղությունները։ 

Ապաինստիտուցիոնալացման առումով կարևոր երկու ուղղություն կսահմանվի։ Առաջինը համայնքներում ծառայությունների մատչելիության ապահովումն է, ինչպես նաև անկախ կյանքի և համայնքում ներառվելու համար անհրաժեշտ պայմանների ստեղծումը։

Երկրորդ ուղղությունը հաշմանդամություն ունեցող անձանց շուրջօրյա խնամքի հաստատությունների փակումն է, խնամքի ծառայությունների փոխակերպումը համայնքահենք ծառայություններով։

Նախագիծն ամրագրում է, որ պետությունը պետք է իրականացնի «միջոցառումներ խնամքի շուրջօրյա մեծ հաստատություններում կազմակերպվող ծառայությունները համայնքահենք ծառայություններով փոխակերպելու ուղղությամբ»։ Նախագիծը նաև կարևոր դրույթ է ամրագրում ինստիտուցիոնալացման շղթային վերջ դնելու համար։ Օրենքի ընդունմամբ կարգելվի հաշմանդամություն ունեցող անձանց (երեխաների) համար խնամքի այնպիսի հաստատություններ ստեղծելը, որտեղ հաշմանդամություն ունեցող անձինք մեկուսացած են կամ զրկված են իրենց առօրյա կյանքին վերաբերող որոշումներ կայացնելու իրավունքից։ 

Լայն սահմանումը հնարավորություն կտա խուսափել ոչ միայն մեկուսացած շենքային պայմաններում հաշմանդամություն ունեցող մեծ թվով անձանց համար շուրջօրյա ծառայությունների մատուցումից, այլ նաև փոքր խմբային տներից, որոնք ունեն հաստատություններին բնորոշ բաղադրիչներ։ Արգելքը կարող է տարածվել նաև առանձնացված բնակավայրերի վրա, որոնք նպաստում են մեկուսացմանը և զրկում են անձանց իրենց կյանքը կառավարելու հնարավորությունից։

Արգելքին զուգահեռ՝ կանխարգելման պարտավորություն է սահմանվել նաև պետական կառավարման և տեղական ինքնակառավարման մարմինների վրա, որոնք պետք է իրականացնեն ծրագրեր և մատուցեն ծառայություններ՝ ուղղված հաշմանդամություն ունեցող անձանց մուտքը բնակչության սոցիալական պաշտպանության հաստատություններ կանխելուն, հաստատությունից համայնք վերադարձը աջակցելուն, համայնքահենք ծառայություններ մատուցելուն։

Ապաինստիտուցիոնալացման և համայնքում ապրելու իրավունքի ապահովման առումով նախագծում կարևոր է նաև մի շարք այլ՝ ծառայությունների ստեղծման իրավական հիմքերի և կառավարությանը լիազորող նորմերի առկայությունը։ Օրինակ՝ անձնական օգնականի համակարգի ստեղծումը։

2020-ին ՀՀ աշխատանքի և սոցիալական հարցերի նախարարությունը հանրային քննարկման ներկայացրեց «Հաշմանդամություն ունեցող անձանց խնամքի ծառայությունների փոխակերպման 2020-2024 թվականների միջոցառումների ծրագիրը և ծրագրի իրականացման ժամանակացույցը հաստատելու մասին» ՀՀ կառավարության որոշման նախագիծը։ Նախագծի նպատակն է ապահովել հաշմանդամություն ունեցող անձանց անկախ կյանքի իրավունքը, խնամքի շուրջօրյա հաստատություններում ապրող անձանց համար այլընտրանքային ծառայությունների մատուցումը, ինչպես նաև կանխարգելել հաշմանդամություն ունեցող անձանց մուտքը խնամքի շուրջօրյա մեծ հաստատություններ: Այս նպատակով նախագծում սահմանվել է երեք հիմնական ուղղություն՝

1. հաշմանդամություն ունեցող անձանց համար համայնքահենք ծառայությունների ստեղծում,
2. բնակչության սոցիալական պաշտպանության շուրջօրյա խնամքի հաստատությունների լուծարում, վերակազմակերպում,
3. հաշմանդամություն ունեցող անձանց հիմնախնդիրների վերաբերյալ հանրության իրազեկման բարձրացում և վարքային փոփոխություն։

Այս նախագիծը, ի տարբերություն նախորդ բարեփոխումների փաստաթղթերի, ներառում է ապաինստիտուցիոնալացման գործընթացների կառավարման, ռազմավարական վերանայման, ծառայությունների դիզայնի, ռեսուրսների վերաբաշխման պլանավորման, անհատների գնահատման և նախապատրաստման, աշխատուժի զարգացման, լոգիստիկ պլանավորման, վարչարարության և ղեկավարման, ինչպես նաև մոնիթորինգի և գնահատման մասին դրույթներ։ 

Միջոցառումների ծրագրի նախագծում թվարկված են նաև հնարավոր ռիսկերը։ Այդ ռիսկերից են ֆինանսական ռեսուրսների սղությունը, ժամկետների հնարավոր խախտումները, ծառայություններից օգտվելու համար անձանց բարձր դիմելիությունը, դիմադրությունը համայնքների և ընտանիքների կողմից։

Միջոցառումների ծրագիրն ընդգրկում է նաև ոչ միայն տվյալ ծրագրի իրականացման մշտադիտարկումը, այլ նաև անհրաժեշտ այլ բաղադրիչները՝

1. քաղաքականության,
2. ծառայությունների ներդրման և մատուցման գործընթացների,
3. մասնագետների վերապատրաստման գործընթացի,
4. իրազեկման գործընթացի մշտադիտարկումները: 

Տարբերություններից է նաև այն, որ այս նախագծում արդյունքային ցուցանիշները հստակ և չափելի են, ուղղակիորեն միտված են մարդկանց՝ հաստատություններից դուրս բերելուն և մուտքը կանխելուն։

Օրինակ՝ նախագծով նախատեսված է՝

1. 2020-2024 թվականներին ստեղծել 56 խմբային տուն, որտեղ ծառայություն կստանան 388 շահառու,
2. 2020-2024 թվականներին ստեղծել 25 պաշտպանված բնակարան 100 շահառուի համար (խնամքի հաստատություններում ապրող 35-40 շահառուների, ինչպես նաև նոր դիմողների համար՝ խնամքի հաստատություններ մուտքը կանխարգելելու նպատակով),
3. 2020-2024 թվականներին անձնական օգնականի ծառայություններ ապահովել շուրջ 200 շահառուի (խնամքի հաստատություններում ապրող 52 շահառուների, ինչպես նաև նոր դիմողների համար՝ խնամքի հաստատություններ մուտքը կանխարգելելու նպատակով) համար,
4. 2020-2024 թվականներին ապահովել շուրջ 200 շահառուի տնային խնամք (խնամքի հաստատություններում ապրող 106 շահառուների, ինչպես նաև նոր դիմողների համար՝ խնամքի հաստատություններ մուտքը կանխարգելելու նպատակով): 

Հաշվի առնելով, որ նախագիծը ակնկալվող ժամանակահատվածում չի հաստատվել, դրա ընդունումը կենթադրի նաև մի շարք փոփոխություններ, այդ թվում՝ ակնկալվող արդյունքների և գործողությունների կատարման ժամկետների փոփոխությունները։