Սահմանադրություն

2013 թ. սեպտեմբերի 4-ին ՀՀ նախագահ Սերժ Սարգսյանը հրամանագիր է ստորագրել  ՀՀ նախագահին առընթեր սահմանադրական բարեփոխումների մասնագիտական հանձնաժողով ստեղծելու մասին՝ ՀՀ սահմանադրության փոփոխությունների նախագիծ մշակելու նպատակով: Անակնկալ, միակողմանի որոշումների շղթայում այս որոշումը երկրորդն էր  մեկ օր առաջ՝ սեպտեմբերի 3-ի` Ս. Սարգսյանի Մաքսային Միությանը միանալու վերաբերյալ հայտարարությանից հետո: Մինչ այդ որևէ փորձագիտական բանավեճ կամ հանրային քննարկում չի ծավալվել այն մասին, թե Հայաստանում կարիք կա սահմանադրական բարեփոխումների: Փոխարենը՝ իրավական ոլորտի փորձագետները և իրավապաշտպան կազմակերպությունները շարունակաբար մտահոգություն են արտահայտել պետական պաշտոնյաների կողմից Սահմանադրության թերի կիրառման և կոպիտ ոտնահարումների վերաբերյալ:

2014 թ. ապրիլի 10-ին ՀՀ նախագահին առընթեր սահմանադրական բարեփոխումների մասնագիտական հանձնաժողովը ներկայացրել է ՀՀ սահմանադրական բարեփոխումների հայեցակարգի նախագիծ, որում որոշ փոփոխություններ են առաջարկվում մարդու իրավունքների, տեղական ինքնակառավարման, դատական իշխանության և այլնի վերաբերյալ: Ավելին՝ հայեցակարգն առաջարկում է կիսանախագահական կառավարման համակարգից անցում խորհրդարանականի, ըստ որի համապետական ընտրություններ նախատեսվում են միայն ՀՀ Ազգային ժողովի համար, իսկ նախագահն ընտրվելու է պատգամավորների կողմից:

2014 թ. սեպտեմբերի 11-ին Եվրոպայի խորհրդի Վենետիկի հանձնաժողովը  («Ժողովրդավարություն՝ իրավունքի միջոցով եվրոպական հանձնաժողով») կարծիք է հայտնել նշված հայեցակարգի վերաբերյալ: Առաջարկվող որոշ փոփոխությունների վերլուծության և դրանց բարելավման վերաբերյալ առաջարկությունների հետ մեկտեղ այն շեշտել է, որ խորհրդարանական կառավարման համակարգի օգտին ընտրությունը «պարունակում է նաև քաղաքական բաղադրիչ, ինչը պետք է լայնորեն քննարկել երկրում: Ամեն դեպքում, համապարփակ սահմանադրական բարեփոխումներ կարելի է իրականացնել միայն հասարակության մեջ լայն կոնսենսուսի հիման վրա»[1]: Սահմանադրական փոփոխությունների առնչությամբ հասարակության մեջ լայն կոնսենսուսի անհրաժեշտության հարցն ընդգծել է նաև Եվրոպայի խորհրդի խորհրդարանական վեհաժողովի նախագահ Անն Բրասերը 2015 թ. ապրիլի 13-15-ը Հայաստան կատարած իր այցի ընթացքում[2]:

Չնայած առաջարկվող սահմանադրական փոփոխությունների շուրջ առկա լուրջ տարակարծություններին և ՀՀ հիմնադիր փաստաթուղթը վերափոխելու հրատապության վերաբերյալ ոչ բավարար հիմնավորմանը, ինչպես նաև որոշ հիմնական փոփոխությունների բովանդակության հետ կապված հարցերին, այդուհանդերձ, առաջարկվող փոփոխություններն ակտիվորեն քարոզվում են[3]: 2015թ. մայիսի 18-19-ին որոշ փոփոխություններ քննարկվել են Վենետիկի հանձնաժողովի անդամների հետ[4]: Սահմանադրական հանրաքվեի ամսաթիվը դեռևս որոշված չէ, սակայն նախատեսված է այն ավարտին հասցնել նախքան առաջիկա՝ 2017 թ. մայիսին կայանալիք ՀՀ Ազգային ժողովի ընտրությունները: Նման արագացված տեմպերի պատճառով հասարակությունը հակված է հավատալու, որ սահմանադրական բարեփոխումների նախաձեռնումը կատարվել է  հանուն մեկ գլխավոր նպատակի, այն է՝ որպեսզի վերարտադրվի Ս. Սարգսյանի և/կամ նրա կողմից ղեկավարվող ՀՀԿ-ի քաղաքական իշխանությունը, քանի որ գործող Սահմանադրության համաձայն` նույն անձը չի կարող երրորդ անգամ անընդմեջ ընտրվել Հանրապետության նախագահի պաշտոնում։ Մինչդեռ կառավարման խորհրդարանական համակարգի անցումը Ս. Սարգսյանին հնարավորություն կտա վերարտադրվել և ամրապնդել իր կուսակցության իշխանությունը:

Որպես Հայաստանի ընտրական գործընթացների բազմակողմանի փորձ ունեցող քաղաքացիական հասարակության կազմակերպություններ՝ մենք խիստ մտահոգ ենք նախատեսված սահմանադրական հանրաքվեով` ելնելով հետևյալ հիմնավորումներից.

1. Սահմանադրական բարեփոխումների մասնագիտական հանձնաժողովը փաստացիորեն անկախ փորձագետներից կազմված անկախ մարմին չէ, ուստիև սահմանափակված է որոշումներ կայացնելու նրա անկախությունը: Սույն հանձնաժողովը հրավիրվել և գործում է ՀՀ նախագահի ենթակայությամբ: Այն կազմված է պետական մարմինների բարձրաստիճան պաշտոնյաներից, որոնց մեծամասնությունը ՀՀԿ ներկայացուցիչներ են (ներառյալ խորհրդի երկու անդամներ) և/կամ բարձրաստիճան պաշտոնյաներ, որ նշանակվել են ՀՀ նախագահի և գործադիր իշխանության խիստ ազդեցությամբ առաջնորդվող օրենսդիրի ձայների մեծամասնությամբ: Ուստիև, մտահոգություններ կան, որ հանձնաժողովի անդամները գործել է շահերի բախման իրավիճակում, և նրանց կողմից մշակված  փոփոխությունները կյանքի կոչվելու դեպքում կծառայեն ոչ թե ժողովրդի և հասարակության, այլ՝ մեկ քաղաքական ուժի շահերին:
2. Սահմանադրական բարեփոխումների հայեցակարգի նախագիծը առկա խնդիրների լուծում չի առաջարկում: Չնայած այն անկեղծորեն վեր է հանում Հայաստանի զարգացմանն առնչվող մի շարք խնդիրներ, ինչպես օրինակ՝ մարդու իրավունքների ոտնահարումները, քաղաքական մենաշնորհը, ընտրական գործընթացների հանդեպ վստահության բացակայությունը, դատական իշխանությանն առնչվող խնդիրները և այլն, բազմաթիվ փորձագետների և կազմակերպությունների կարծիքով հայեցակարգի նախագիծը չի առաջադրում այնպիսի դրույթներ, որոնք իրական լուծում կտան այդ խնդիրներին: Դեռ ավելին, ըստ անկախ փորձագետների, առաջարկված անցումը խորհրդարանական համակարգին կամրապնդի քաղաքական մենաշնորհը և կվերացնի առողջ մրցակցությունը՝ ավելի ամրապնդելով ՀՀԿ-ի ավտորիտար ռեժիմը: Սովորաբար խիստ թեժ մրցակցության և քաղաքացիական ակտիվ մասնակցության պայմաններում անցկացվող ՀՀ նախագահի ընտրությունների ինստիտուտի վերացումը չի նպաստի ընտրական համակարգի նկատմամբ վստահության վերականգնմանը:
3. Սահմանադրական բարեփոխումների նկատմամբ չկա հանրային պահանջ: Վերջերս 1300 քաղաքացիների շրջանում «Հասարակական հետազոտությունների առաջատար խումբ» (APR Group) հասարակական կազմակերպության անցկացրած տնային տնտեսությունների հարցումը ցույց է տվել, որ մարդկանց 60.1%-ի կարծիքով սահմանադրական փոփոխությունների անհրաժեշտություն չկա: Հարցվողների բացարձակ մեծամասնությունը՝ մոտավորապես 75%-ը չի աջակցում սահմանադրական փոփոխություններին: Հարցման ենթարկված անձանց մի մեծ խումբ՝ 44,8%-ը կարծում է, որ սահմանադրական փոփոխություններով հարցեր չեն լուծվի[5]: Անկախ փորձագետները նույնպես չեն տեսնում սահմանադրությունը փոխելու անհրաժեշտություն: Նրանք սահմանադրական փոփոխություններ անցկացնելու բավարար արդարացում չեն գտնում, փոխարենը դիտարկում են Սերժ Սարգսյանի` իշխանությունը պահպանելու ցանկությունը, և ահազանգում են ավտորիտար ռեժիմն ուժեղացնելու և պետության հետագա ժողովրդավարացման առջև դռները փակելու ռիսկը: Փորձագետները  պնդում են, որ գործող սահմանադրությունը կառավարության համար ճգնաժամ չի ստեղծում և սահմանադրական փոփոխություններ սկսելու համար հանրային պահանջարկ չկա[6]:
4. Քաղաքական ուժերի վրա ակնհայտորեն ճնշում է գործադրվում սահմանադրական բարեփոխումների աջակցություն ձևավորելու ուղղությամբ: Հասարակության մեջ և ընդդիմադիր քաղաքական կուսակցություններում սահմանադրական փոփոխությունների առումով լայն կոնսենսուսի բացակայությունը արտացոլվել է Եվրոպական հանձնաժողովի՝ Հայաստանի վերաբերյալ 2014 թ. առաջընթացի զեկույցում[7]: Հիմնական քաղաքական ընդդիմությունը՝ «Բարգավաճ Հայաստան», «Հայ ազգային կոնգրես» և «Ժառանգություն» կուսակցությունների Եռյակը դեռևս 2014թ. վերջին հայտարարել էր սահմանադրական փոփոխությունների նկատմամբ իրենց ընդդիմադիր լինելու վերաբերյալ: Մասնավորապես, նաև այս դիրքորոշումն էր, որ հանդիսացավ «Բարգավաճ Հայաստան» կուսակցության (ԲՀԿ) նկատմամբ քաղաքական հաշվեհարդարի պատճառ, որը մեկնարկվեց 2015թ. փետրվարի 12-ին անձամբ ՀՀ նախագահի կողմից: Վերջինիս և նրա կուսակիցների կողմից ԲՀԿ նախագահ Գագիկ Ծառուկյանի դեմ հնչեցվեցին բազմաթիվ մեղադրանքներ և հրապարակային սպառնալիքներ առ այն, որ նրան պատկանող ընկերությունները ստուգման կենթարկվեն հարկային պարտավորությունները չկատարելու առնչությամբ և կստուգվեն խորհրդարանի աշխատանքներին նրա բացակայությունների հիմքերը, հարցականի տակ դրվեցին նրա մտավոր կարողություններն ու գրագիտությունը: Ճնշման տակ Գ. Ծառուկյանը ներկայացրեց հրաժարական ԲՀԿ և ՀՀ Ազգային ժողովի «Բարգավաճ Հայաստան» խմբակցության նախագահի պաշտոններից և հայտարարեց քաղաքականությունից հեռանալու մասին, թեև շարունակեց մնալ ՀՀ Ազգային ժողովի պատգամավոր: Խորհրդարանական՝ մեծությամբ երկրորդ կուսակցության նախագահի նկատմամբ այսպիսի ճնշումն, ըստ էության, ազդակ և նախազգուշացում էր մյուս քաղաքական գործիչների համար առ այն, որ Ս. Սարգսյանը պատրաստ է դիմել ամեն միջոցի, որպեսզի իրականացնի պլանավորած սահմանադրական հանրաքվեն:
5. Լուրջ մտահոգություններ կան սահմանադրության հանրաքվեի արդյունքների արժանահավատության վերաբերյալ: Դրանք պայմանավորված են քաղաքացիների՝ ընտրական գործընթացներում ունեցած բացասական փորձով: Ընտրությունները սովորաբար ուղեկցվում են ահաբեկմամբ, ընտրակաշառքով, ողջ երկրում վարչական ռեսուրսի չարաշահմամբ: Դեռ 2011 թ. Գելափի հարցումը ցույց է տվել, որ Հայաստանում կանանց միայն 13%-ը և տղամարդկանց 12%-ն է հավատում ընտրությունների ազնվությանը, որով և աշխարհի 125 երկրների շարքում պետությունը զբաղեցրել է ներքևից երրորդ հորիզոնականը[8]: APR Group հասարակական կազմակերպության հետազոտության համաձայն հարցվողների մոտավորապես 56.9%-ը կարծում է, որ Հայաստանում ընտրությունները կեղծվել են, իսկ 31%-ի կարծիքով տեղի են ունեցել խախտումներ, սակայն դրանք մեծ ազդեցություն չեն ունեցել: Հարցվողների ամենամեծ խումբը՝ 50%-ը կարծում է, որ հանրաքվեները անիմաստ են, քանի որ ժողովրդի ձայնը հաշվի չի առնվում և ամեն ինչ նախապես է որոշվում: Մարդկանց մոտավորապես 81%-ը նշել են, որ նրանք «բոլորովին չեն վստահում» և «ավելի շուտ չեն վստահում» սահմանադրական բարեփոխումների գործընթացին[9]: Ընտրական գործընթացների և արդյունքների լեգիտիմության վերաբերյալ մտահոգությունները շարունակաբար բարձրաձայնվել են բազմաթիվ տեղական դիտորդ կազմակերպությունների, ներառյալ՝ սույն հայտարությունը ստորագրողների կողմից[10]: Նախագահական ընտրությունների մասին բացասական կարծիք է արտահայտել Արևելյան գործընկերության (ԱլԳ) քաղաքացիական հասարակության ֆորումի (ՔՀՖ) ղեկավար կոմիտեն[11]: Ավելին, 2012 թ. ՀՀ ԱԺ և 2013 թ. ՀՀ նախագահի ընտրությունների վերաբերյալ մտահոգություններ է արտահայտել ԵԱՀԿ/ԺՀՄԻԳ-ը[12]:  Այն հանգամանքը, որ նախատեսված սահմանադրական հանրաքվեն պետք է ղեկավարի և վերահսկի այն նույն ինստիտուտը՝ Կենտրոնական ընտրական հանձնաժողովը, որը կազմակերպել է անցած հակասական ընտրությունները, կասկած է հարուցում սահմանադրական հանրաքվեի հանդեպ՝ միջազգային չափանիշներին դրա համապատասխանության առումով:  Սահմանադրական հանրաքվեն չպետք է տեղիք տա լեգիտիմ չլինելու վերաբերյալ որևէ կասկածի, եթե ակնկալում ենք, որ հիմնադիր փաստաթուղթը մեծ հարգանքի արժանանա ու դիտարկվի կառավարության ու քաղաքացիների կողմից,:

Վերջերս կատարված ընտրությունների կեղծման հիմնական մեխանիզմը պայմանավորված է պոտենցիալ ընտրողների ցուցակների ուռճացման հանգամանքով: Սույն ընտրացուցակները ներառում են 18-ից բարձր տարիքի բոլոր քաղաքացիների անունները, այդ թվում՝ նրանցը, ովքեր ապրում, սովորում և աշխատում են արտասահմանում, բայց չեն հրաժարվել իրենց հայաստանյան քաղաքացիությունից[13]: Այս քաղաքացիներին թույլ չի տրվում քվեարկել Հայաստանից դուրս, մինչդեռ Հայաստանում պատշաճ վերահսկողություն չի իրականացվում, որպեսզի ապօրինաբար չօգտագործվեն նրանց անունները: Կան լուրջ մտահոգություններ, որ բացակա քաղաքացիների անունները կօգտագործվեն ընտրությունների արդյունքները կեղծելու նպատակով: Նման անհանգստությունները հիմնված են վիճակագրության և դիտորդների պատմությունների վրա: Մասնավորապես, 2012 թ. ՀՀ Ազգային ժողովի ընտրությունների ժամանակ որոշ ընտրատեղամասերում բազմաթիվ անձնագրերի կազմակերպված բաժանման վերաբերյալ բացահայտված դեպքերի առնչությամբ պատշաճ գործողություններ չեն իրականացվել իրավապահ մարմինների կողմից[14]: 2013 թ. ՀՀ նախագահի ընտրություններում, համայնքներից շատերում, որտեղ գործող նախագահը ստացել է ձայների մեծամասնությունը, գրանցել է ծայրահեղ բարձր մասնակցություն՝ հաճախ գերազանցելով 80, 90 և նույնիսկ 100 տոկոսը[15]: Դիտորդներին երբևէ հնարավորություն չի տրվել ճշգրտելու նկատված բազմակի քվեարկողների անուններն ու ստորագրությունները, նման քվեարկությունը չի արգելվել համապատասխան ընտրական հանձնաժողովների և վերադաս վարչական մարմինների կողմից, իսկ վարչական դատարանը կամ իրավապահ մարմինները հետամուտ չեն եղել նման դեպքերին: Այս հարցերը կարող են հեշտությամբ լուծվել ընտրություններից հետո ստորագրված ընտրացուցակները հրապարակելու միջոցով, սակայն իշխանությունների կողմից ուժեղ դիմադրություն է առկա ցուցակները հրապարակելու վերաբերյալ քաղաքացիական հասարակության կազմակերպությունների առաջարկությունների նկատմամբ[16], ինչը կասկած է հարուցում ստորագրված ցուցակների արժանահավատ լինելու և բացակա քաղաքացիների անունների հնարավոր չարաշահման առնչությամբ:

Վերոնշյալ փաստերն ու Հայաստանում 1995-ից ի վեր բոլոր ընտրությունների և հանրաքվեների ժամանակ տեղի գտած ընտրախախտումների ու ընտրակեղծիքների պատմությունը թույլ են տալիս հարցականի տակ դնել առաջարկվող հանրաքվեի լեգիտիմությունը, քանի որ այն չի բխում երկրում առկա քաղաքական իրավիճակից և շինծու է դարձնում դրա առաջ մղելու հրատապությունը:

Մենք՝  «Քաղաքացի դիտորդ» նախաձեռնության ներքոստորագրյալ կազմակերպություններս, դիմում ենք Հայաստանի ժողովրդավարական բարեփոխումներին սատարող բոլոր միջազգային կազմակերպություններին խնդրանքով, որ նրանք աջակցություն չցուցաբերեն սահմանադրական փոփոխությունների գործընթացներին: Պետության հիմնարար օրենքը չպետք է փոխվի որևէ կառավարության կողմից, քանի դեռ առկա չէ նպաստավոր քաղաքական մթնոլորտ և հիմնական քաղաքական դերակատարների ու հանրության կողմից կոնսենսուս նման փոփոխության կարիքի ու անհրաժեշտության վերաբերյալ, առկա չէ ազատ ու արդար ընտրությունների հաստատված պրակտիկա և ընդհանուր վստահություն նման արմատական փոփոխության նախաձեռնողների և բուն հանրաքվեի գործընթացի հանդեպ:

«Քաղաքացի դիտորդ» նախաձեռնությունը, ստեղծված 2013 թ., քաղաքացիական հասարակության կազմակերպությունների կոալիցիա է, որը ներառում է Թրանսփարենսի Ինթերնեշնլ հակակոռուպցիոն կենտրոնը, Հելսինկյան քաղաքացիական ասամբլեայի Վանաձորի գրասենյակը, Իրավունքի Եվրոպա միավորումը և Ժուռնալիստների «Ասպարեզ» ակումբը: Դրա անդամները Հայաստանում, ինչպես նաև այլ երկրներում համապետական ընտրությունների մոնիտորինգի անցկացման բազմամյա  փորձ ունեն: Առաջին երկու կազմակերպությունները նաև Ժողովրդավարական ընտրությունների եվրոպական պլատֆորմի (EPDE) անդամներ են: Նշված կազմակերպությունների փորձը տարածվում է նաև ընտրությունների դիտորդությունից դուրս՝ ներառելով օրենսդրական առաջարկությունների վերաբերյալ դիտողությունների մշակումը, քաղաքացիների իրազեկումն իրենց իրավունքների մասին, ընտրական գործընթացների հանրային տեղեկատվության հարթակի կառավարումը և ընտախախտումների հարցերին վարչական, դատական և իրավապահ մարմիններում հետամուտ լինելը: 2013 թ. մայիսից ի վեր կոալիցիան նաև դիտարկում է տեղական ինքնակառավարման մարմինների ընտրությունները Հայաստանի տարածքում:  

[1] «Ժողովրդավարություն՝ իրավունքի միջոցով եվրոպական հանձնաժողովի» (Վենետիկի հանձնաժողովի) կարծիքը  ՀՀ սահմանադրական բարեփոխումների հայեցակարգի նախագծի վերաբերյալ (Հռոմ, հոկտեմբերի 10-11, 2014 թ.) http://www.venice.coe.int/webforms/documents/default.aspx?pdffile=CDL-AD%282014%29027-e

[2]«ԵԽԽՎ նախագահ Անն Բրասերը Հայաստան կատարած այցի արդյունքներով տարածել է հայտարարություն», «Արմեդիա» տեղեկատվական, վերլուծական գործակալություն (Երևան, ապրիլի 16, 2015թ.) http://armedia.am/arm/news/16548/ekhkhv-nakhagah-ann-brasery-hayastan-katarats-ayci-ardyunqnerov-taratsel-e-haytararutyun.html

[3] Հանրաքվեի մոտավոր ամսաթիվը 2015 թ. վերջն է, ինչպես հայտարարել է ՀՀ Կառավարության աշխատակազմի ղեկավար-նախարար և Սահմանադրական բարեփոխումների մասնագիտական հանձնաժողովի անդամ Դավիթ Հարությունյանը Հ3 հեռուստաընկերությանը տված հարցազրույցում:

[4] Venice Commission, Armenia – Constitutional Reforms, http://www.venice.coe.int/webforms/events/?id=2009

[5] APR Group, Սահմանադրական փոփոխությունների վերաբերյալ հասարակական կարծիքի ուսումնասիրություն (Երևան, սեպտեմբեր 2014) http://aprgroup.org/images/Library/Constitution/research%20report-eng-q.pdf

[6] Նույն տեղում:

[7] Եվրոպական հանձնաժողով, Աշխատակազմի համատեղ աշխատանքային փաստաթուղթ. Հայաստանում Եվրոպական հարևանության քաղաքականության իրականացում/ 2014թ. ընթացքում գրանցած առաջընթացը և առաջարկություններ գործողությունների համար (Բրյուսել, մարտի 25, 2015 թ.) http://eeas.europa.eu/enp/pdf/2015/armenia-enp-report-2015_en.pdf:

[8] Լիմարի Մորալես «Կանայք ողջ աշխարհում ավելի քիչ են վստահում ընտրություններին, քան տղամարդիկ», Գելափ, Ինկ. (Վաշինգտոն, հոկտեմբերի 11, 2012 թ.) http://www.gallup.com/poll/157997/women-worldwide-less-confident-men-elections.aspx

[9] APR Group, Սահմանադրական փոփոխությունների վերաբերյալ հասարակական կարծիքի ուսումնասիրություն (Երևան, սեպտեմբեր 2014), http://aprgroup.org/images/Library/Constitution/research%20report-eng-q.pdf:

[10] Հայաստանի իրավապաշտպան ՀԿ-ների դիտարկումները 2012 թ. խորհրդարանական ընտրությունների նախաշեմին ստեղծված իրավիճակի վերաբերյալ (Երևան, մայիսի 4, 2012), http://transparency.am/hy/news/view/453, Հայտարարություն Հայաստանի Հանրապետության 2012 թ. խորհրդարանական ընտրությունների մասին (Երևան, մայիսի 11, 2012). http://transparency.am/hy/news/view/455 և ՀՀ ԱԺ և առաջիկա նախագահական ընտրությունների վերաբերյալ ԱլԳ ՔՀՖ «Ժողովրդավարություն, մարդու իրավունքներ և պատշաճ կառավարում» 1-ին աշխատանքային խմբի hայտարարությունը (Բրյուսել, հունիսի 6, 2012). http://transparency.am/hy/news/view/476:

[11] ԱլԳ ՔՀՖ Ղեկավար կոմիտեի հայտարարությունը Հայաստանում տեղի ունեցած նախագահական ընտրությունների վերաբերյալ (Բրյուսել, 6 մայիսի 2013). https://eaparmenianews.wordpress.com/2013/05/07/%D5%A9%D5%B8%D5%B2%D5%A1%D6%80%D5%AF%D5%B8%D6%82%D5%B4-126/:

[12] ԵԱՀԿ/ԺՀՄԻԳ ընտրությունների դիտորդական առաքելության վերջնական զեկույց (Երևան, մայիսի 4, 2012). http://www.osce.org/hy/odihr/elections/91962?download=true, Հայտարարություն Հայաստանի Հանրապետության 2012 թ. խորհրդարանական ընտրությունների մասին (Երևան, մայիսի 11, 2012). http://transparency.am/hy/news/view/455, ՀՀ ԱԺ և առաջիկա նախագահական ընտրությունների վերաբերյալ ԱլԳ ՔՀՖ «Ժողովրդավարություն, մարդու իրավունքներ և պատշաճ կառավարում» 1-ին աշխատանքային խմբի hայտարարությունը (Բրյուսել, հունիսի 6, 2012). http://transparency.am/hy/news/view/476:

[13] Ըստ Հայաստանի Հանրապետության ազգային վիճակագրական ծառայության տվյալների՝ մոտավորապես 350 000 քաղաքացիներ մեկնել են երկրից 2008-ից ի վեր և չեն վերադարձել. http://www.armstat.am/am/?nid=45&year=2014:

[14] Տ՛ես http://www.youtube.com/watch?feature=player_embedded&v=Fadp6iwWeLM, http://www.youtube.com/watch?feature=player_embedded&v=Fadp6iwWeLM, http://www.youtube.com/watch?v=-sQ0TBbv9OY&feature=g-user-u 

[15] Թրանսփարենսի Ինթերնեշնլ հակակոռուպցիոն կենտրոն, 2013 թ. Նախագահական ընտրությունների էլեկտրոնային մոնիտորինգ. http://elections.transparency.am/2013/index.php?am_home,2:

[16] Ընտրական գործընթացներով մտահոգ ՀԿ-ների հայտարարությունը (Երևան, նոյեմբերի 19, 2012). http://transparency.am/hy/statements/view/163, ՀԿ-ները կոչ են անում փոփոխություններ կատարել ՀՀ ընտրական օրենսգրքում (Երևան, հունվարի 22, 2013). http://transparency.am/hy/statements/view/168, Կոչ ՀՀ ազգային ժողովին (Երևան, 12 մարտի 2013). http://transparency.am/hy/news/view/567, ՀԿ-ների հայտարարությունը ՀՀ 2013 թ. նախագահական ընտրությունների լեգիտիմության մասին, (Երևան, փետրվարի 26, 2013). http://transparency.am/hy/news/view/558:

Տես ավելին՝ https://transparency.am

Տես ավելին՝ https://www.moj.am/storage/files

Երեկվա հանրահավաքում վարչապետը խոսեց սահմանադրական հանրաքվով Հայաստանում կառավարման խորհրդարանական համակարգը փոխելու, կիսանակախագահականին վերադառնալու մտադրության մասին։

Ասաց՝ այսօր էլ Սահմանադրությունը բազմաթիվ ճգնաժամային ռիսկեր է ստեղծում․ — «Կարծում եմ, ժամանակն է արձանագրել, որ մենք պիտի աշխատենք, որ այս տարվա հոկտեմբեր ամսին համաժողովրդական հանրաքվեով ընդունենք նոր Սահմանադրություն կամ սահմանադրական փոփոխություններ, և ի վերջո կիսանախագահական կառավարման համակարգի անցնելը հնարավոր տարբերակներից մեկը պետք է լինի»։

Իսկ ընդամենը մեկ տարի առաջ Փաշինյանը տրամագծորեն հակառակ կարծիքին էր, որ կիսանախագահական համակարգը երկիրը ձախողած, անպատասխանատու համակարգ է․ — «Էս տարբերակը Հայաստանի համար պետք է բացառել։ Իմ կարծիքը հետևյալն ա, որ մենք կառավարման համակարգ չպետք է փոխենք առնվազն էնքան ժամանակ, մինչև չենք համոզվել, որ էս կառավարման համակարգը մեզ համար պրոբլեմ է։ Էս կառավարման համակարգը մինչև էս պահը նոր ա, էկեք տեսնենք ինչ ա տեղի ունենում։ Փառք Աստծո, ամեն ինչ լավ ա»։

Իշխանական «Իմ քայլից» ԱԺ փոխխոսնակ Ալեն Սիմոնյանը չթաքցրեց՝ վարչապետի ասած ճգնաժամերից մեկն էլ վերջին օրերին ԶՈՒ ԳՇ պետ Օնիկ Գասպարյանին աշխատանքից ազատելու շուրջ Նիկոլ Փաշինյանի ու Արմեն Սարգսյանի միջև լարվածությունն է․ — «Պարզ օրինակ․ Հանրապետության նախագահի պարագայում կա մի իրավիճակ, երբ որ երկրի ղեկավարը (էկեք վերանանք, թե ով է երկրի ղեկավարը, ենթադրենք Նիկոլ Փաշինյանի չի, որևիցե մեկ այլ անձնավորություն է) պաշտոնից ազատելու որոշում է կայացնում, և առաջանում է նման խնդիր, որ փաստացի չի լինում ազատել, ինչ-որ վակուում է առաջանում»։

«Պարոն Փաշինյանը սովոր չէ, երբ որ իր կամքին որևէ մեկը հակադրվում է։ Եվ երբ որ տեսավ, որ հակակշիռների, զսպումների համակարգը, որը մեր Սահմանադրության հիմքն է, աշխատեց ինչ-որ առումով, որոշեց, որ պետք է դա էլ վերացնել, որ միանձնյա լինի ցանկացած որոշում կայացնելը։ Նա ավտորիտար պետականություն է ուզում՝ իր բոլոր հնարավոր դրսևորումներով», — «Ազատության» հետ զրույցում ասաց Տարոն Սիմոնյանը («Լուսավոր Հայաստան»)։

Մինչ վարչապետը պատրաստվում է համակարգի փոփոխության հարցով համագործակցել նաև Ազգային ժողովի հետ, խորհրդարանի ընդդիմադիրները Փաշինյանի վերջին հայտարարությանը կոշտ են արձագանքում՝ որակելով նրա հերթական մանիպուլյացիաներից մեկը։

Տարոն Սիմոնյանը հայտարարում է՝ համակարգի արդյունավետությունը աշխատեցնողից է, իսկ Փաշինյանը իր ձախողումները ուզում է համակարգի վրա գցել։

Ընդդիմադիր պատգամավորն ասաց՝ կիսանախագահականին վերադառնալու հարց քննարկել են նաև անցած տարեսկզբին ձևավորված Սահմանադրական փոփոխությունների մասնագիտական հանձնաժողովում։ Ինքը այնտեղ էլ է դեմ արտահայտվել՝ պատճառաբանությամբ, թե պետականությունը չի կարելի անընդհատ ստրեսների ենթարկել։

Սիմոնյանի խոսքով, իր կարծիքը կիսել են նաև իշխանության ներկայացուցիչները․ — «Դա քաղաքական մանիպուլյատիվ հայտարարություն էր, որ ասի՝ տեսեք, ես չկարողացա պատերազմում հաղթանակ տանել, ես չկարողացա Զինված ուժերի հետ լավ լեզու գտնել, ես չկարողացա պետությունը նորմալ կառավարել, որովհետև պառլամենտական է։ Հիմա էկեք գնանք կիսանախագահականի․․․ Բայց մեղավորը անձն է, ոչ թե համակարգը»։

«Իշխանությունը պահպանելու համար արված հայտարարություն էր»․ սա ընդդիմադիր Նաիրա Զոհրաբյանի («Բարգավաճ Հայաստան»)գնահատականն է․ — «Ինքը այս պահին ցայտնոտի մեջ է, անգամ ամենաաննախադեպ վարչական ռեսուրս կիրառելով՝ ինքը կարողացավ բերման ենթարկել 20-23 հազար մարդ, իսկ դա իր համար փախողում է։ Հիմա ինքը, այսպես ասած կոդերով հնչեցնում է տարբերակներ, առաջարկներ՝ փորձելով դրա շուրջ ինչ-որ կոնսոլիդացիաներ անել, տեսնել, թե քաղաքական ուժերը այդ տարբերակներից որի շուրջ կգան իր հետ կոնսոլիդացիայի, որպեսզի ինքը կարողանա պահպանել իր իշխանությունը։ Ինչը չի լինելու»։

Ի դեպ, այսօր Փաշինյանի թիմակից Ալեն Սիմոնյանը չբացառեց, որ սահմանադրական փոփոխությունները այնպիսի ժամկետներում կազմակերպվեն, որ միանգամից նախագահական ընտրություններ անցկացվեն։

Սիմոնյանն անպատասխան թողեց հարցը, թե արդյոք Փաշինյանը ցանկանում է նախագահ դառնալ։