Հայաստանի կապիտալի շուկաների կարևոր օրենսդրական բարեփոխումներից մեկը ոչ-բորսայական ածանցյալ (Over The Counter կամ OTC) գործիքների կարգավորումն ու համապատասխանեցումն էր Սվոփերի և Դերիվատիվների Միջազգային Ասոցիացիայի (International Swaps and Derivatives Association) հաստատած ստանդարտացված Գլխավոր համաձայնագրին (ISDA Master Agreement): Այս հոդվածում փորձ է արվել ներկայացնել այդ բարեփոխումը կետ առ կետ: Հոդվածը գրելու համար պարտական եմ իմ նախկին ուսանող և այժմյան գործընկեր Ալիսա Տերունյանին, ով ինձ հուշել ու ուղղորդել է կատարված բարեփոխումների հարցում:
Սկսենք քննարկումը ամենասկզբից:
Ֆինանսների աշխարհում ի՞նչ է ածանցյալը (derivative): Էությամբ ածանցյալը երկու և ավելի անձանց միջև պայմանագիր է, որի արժեքը կախված է այդ պայմանագրով նախատեսված ու պայմանագրի հիմքում դրված (underlying) ակտիվից, ակտիվների խմբից կամ գնից: Ածանցյալ գործիքի հիմքում դրվածը կարող է լինել արժեթուղթ, արժեթղթերի խումբ, որը ֆինանսների աշխարհում ճանաչված է նաև որպես ինդեքս, արժույթ, տոկոսադրույք և այլն: Ածանցյալների հիմնական տեսակներ են ֆյուչերսները (futures), ֆորվարդները (forwards), օպցիոնները (options) և սվոպերը (swaps): Թեև ածանցյալի գինը մեծապես կախված է հիմքում դրված ակտիվից, սակայն ածանցյալի սեփականատերը անպայմանորեն չի հանդիսանում նաև ակտիվի սեփականատերը: Ածանցյալները բաժանվում են նաև բորսայական գործիքների (Exchange Traded կամ ET), որոնք հիմնականում ստանդարտացված են ու վաճառվում են բորսաներում և ոչ-բորսայական գործիքների (OTC), որոնք բանակցվում և վաճառվում են երկու կամ ավելի անձանց միջև: Ածանցյալներն հիմնականում գնվում կամ վաճառվում են գնային տատանումներից պաշտպանվելու (hedging), սպեկուլացիայի կամ դժվար վաճառվող ակտիվներին հասանելիություն ունենալու համար:
Լավագույնս հասկանալու համար ածանցյալը, եկեք քննարկենք արդիական մի իրավիճակ: Կոնյակագործերն ու խաղողագործերը յուրաքանչյուր բերքահավաքի ժամանակ կնքում են խաղողի մատակարարման պայմանագիր: Ածանցյալ գործիքը, օրինակ ֆորվարդը, հնարավորություն է տալիս պայմանագրի կողմերին` մինչև մթերման սեզոնը պայմանավորվել մատակարարվելիք խաղողի ծավալի և գնի շուրջ: Այսպիսով կոնյակագործը պաշտպանվում է` վստահ լինելով որ խաղողագործը մթերման սեզոնին իրեն կմատակարարի պայմանավորված խաղողի ծավալը, իսկ խաղողագործն էլ պաշտպանվում է` իմանալով որ վստահաբար կոնյակագործը իրենից կգնի նախօրոք որոշված գնով համապատասխան ծավալի խաղող:
Մինչ 2016 թվականը, այսինքն ածանցյալների շուկայի օրենսդրական բարեփոխումը, Հայաստանի օրենսդրությունը չէր համապատասխանում ISDA Master Agreement-ի հիմնական սկզբունքներին: Դա նշանակում էր, որ Հայաստանի տնտեսավարողներն ու ֆինանսական կազմակերպությունները հնարավորություն չունեին կնքել OTC ածանցյալներ, որոնք կհամապատասխանեին միջազգային ընդունված ստանդարտին ու հասկանալի կլինեին նաև օտարերկրյա ֆինանսական կազմակերպությունների համար: Այս նպատակին հասնելու համար Կենտրոնական բանկը Վերակառուցման և զարգացման եվրոպական բանկի (EBRD) աջակցությամբ նախաձեռնեց Հայաստանի օրնեսդրությունը ISDA Master Agreement-ի հիմնական սկզբունքներին համապատասխանեցնելու գործընթացը: Օրենսդրական փոփոխությունների շրջանակում Ազգային ժողով ներկայացվեց մի շարք օրենքներում փոփոխություններ և լրացումներ կատարող օրենքների փաթեթ, որոնք օրենսդրի կողմից ընդունվեցին` Հայաստանում հնարավոր դարձնելով ոչ-բորսայական ածանցյալների կնքումը միջազգային ընդունված ստանդարտներին համապատասխան:
Հասկանալու համար ածանցյալների շուկայի բարեփոխման էությունը, կարևոր է նաև հասկանալ օրենսդրական փոփոխությունները: Քննարկենք հերթով:
Սահմանում
Առաջին կարևոր փոփոխությունը ածանցյալ ֆինանսական գործարքի սահմանումն է «Արժեթղթերի շուկայի մասին» օրենքով: Մինչև փոփոխությունը ածանցյալները համարվում էին արժեթուղթ և համապատասխանաբար բոլոր ածանցյալների վրա տարածվում էին արժեթղթերի կարգավորումները և սահմանափակումները: Դա սկզբունքորեն սխալ էր, քանի որ ոչ միշտ է ածանցյալ գործիքը հանդիսանում նաև արժեթուղթ: Ներկայիս կարգավորմամբ ածանցյալները արժեթուղթ չեն համարվում, սակայն
ա. կարգավորված շուկայում (բորսայում) առևտրին թույլատրված ածանցյալների վրա տարածվում է արժեթղթերի ռեժիմը,
բ. ոչ ստանդարտացված ածանցյալների (կարգավորվող շուկայից դուրս կնքվող) նկատմամբ Կենտրոնական բանկի որոշմամբ կարող է տարածվել արժեթղթերի ռեժիմը, ու քանի որ ածանցյալ ֆինանսական գործարքները կարող են մեծ ռիսկեր պարունակել, Կենտրոնական բանկին իրավասություն է տրվել առհասարակ կարգավորումներ նախատեսելու ածանցյալների համար:
Պարզ լեզվով ասած ածանցյալը արժեթուղթ է, եթե շրջանառվում է բորսայում և եթե Կենտրոնական բանկը ելնելով տվյալ ածանցյալի առանձնահատկությունից որոշում է, որ տվյալ գործիքը արժեթուղթ է:
Օտարերկրյա իրավունքի կիրառում
Երկրորդ կարևոր ու կարելի է նույնիսկ պնդել բեկումնային փոփոխությունը Հայաստանում երկու ռեզիդենտների միջև օտարերկրյա իրավունքի կիրառումն է: Ածանցյալները, ինչպես բազմաթիվ այլ ֆինանսական գործարքներ, որպես կանոն կարգավորվում են օտարերկրյա իրավունքով (հիմնականում Անգլիական կամ Նյու Յորքի իրավունքով): Հայաստանում իրավաբանների շրջանակում չկար միասնական մոտեցում, թե արդյոք Հայաստանի երկու ռեզիդենտներ կարող են կնքել օտարերկրկա իրավունքով կարգավորվող պայմանագիր (Կենտրոնական բանկի կողմից կատարվել են մի շարք հարցումներ հայտնի իրավաբանների այս հարցի վերաբերյալ եզրակացություն տալու համար: Ստացված կարծիքները ոչ միայն միասնական չէին, այլ նաև հակասական: Իրավաբանների մի մասը պնդում էր, որ դա հնարավոր է` ցիտելով կողմերի պայմանագրային ազատության իրավունքը, իսկ մյուս հակաճառում էր` փորձելով հիմնավորել, որ դա հակասում է հանրային կարգին և պետության իրավական անվտանգության հիմնարար սկզբունքներին: Անձամբ ես առաջին խմբում էի գտնվում:): Սա չափազանց կարևոր էր բարեփոխման համար: Կենտրոնական բանկը փորձ արեց այս հարցը մեկընդմիշտ լուծելու ուղղությամբ: Մասնավորապես, նախագծի Կառավարությանը ներկայացվող տարբերակում գրվեց (Քաղաքացիական օրենսգրքում), որ այո, երկու ռեզիդենտներ իրավունք ունեն Հայաստանում օտարերկրյա իրավունքի հիման վրա պայմանագիր կնքելու: Այս առաջարկությունը հանդիպեց կատաղի դիմադրության: Ի վերջո այլընտրանքային պայմանավորվածություն ձեռք բերվեց ու օրենքով Կենտրոնական բանկին իրավասություն տրվեց սահմանելու ածանցյալ ֆինանսական գործիքների` լայն ճանաչում ունեցող տիպային պայմանագրերի ցանկ (օրինակ՝ ISDA Master Agreement, Global Master Repurchase Agreement (GMRA)), որոնք կկարգավորվեն այն պետության իրավունքով, որը սովորաբար կիրառվում է տվյալ տիպային պայմանագրի նկատմամբ, թեկուզև այդ պայմանագիրը կնքվում է Հայաստանում` երկու ռեզիդենտների միջև:
Գրավադրում
Երրորդ կարևոր փոփոխությունն ուղղված էր գրավադրված ածանցյալ ֆինանսական գործիքների ավելի պարզեցված եղանակով բռնագանձման կարգ սահմանելուն, այն դեպքում երբ գրավատուն իրավաբանական անձ, անհատ ձեռնարկատեր կամ պայմանագրային ներդրումային ֆոնդ է: Այդ կապակցությամբ Քաղաքացիական օրենսգրքում ավելացվեց 252.1`«Գրավի առանձնահատկությունները ֆինանսական գործարքների դեպքում» հոդվածը, որը ածանցյալ գործարքի կողմերին թույլ է տալիս չանցնել Քաղաքացիական օրենսգրքով նախատեսված գրավի բռնագանձման ընդհանուր գործընթացը, որն ենթադրում է նաև երկամսյա ժամկետով սպասում: Պարտավորությունների չկատարման պարագայում գրավառուն կարող է ծանուցել գրավատուին ու անմիջապես վաճառել ածանցյալը կամ սեփականացնել` իր պահանջի բավարարման համար: Նման կարգավորում նախատեսելու առաջնային նպատակը իհարկե ածանցյալ գործիքների անխաբան շրջանառությունն ու իրացվելիությունը ապահովելն է: Նաև հաշվի է առնվել այն փաստը, որ ֆինանսական գործարքները բարձր պարբերականությամբ կարող են փոխել իրենց գինը:
Իհարկե պետք է նշել, որ այս հեշտացված ընթացակարգում ներառված են նաև գրավառուի երկու կարևոր իրավունք: Առաջինը, բռնագանձելիս և ֆինանսական գործիքը այլ անձի վաճառելիս կարող է կողմերի միջև նախատեսվել դրա վաճառքի այլ կարգ քան գրավների համար նախատեսված է Քաղաքացիական օրենսգրքով: Պարզ ասած գրավառուն իրավունք ունի գրավը վաճառել առանց հրապարակային սակարկությունների գործընթաց կազմակերպելու: Երկրորդը, գրավ վերցված ֆինանսական գործիքը վերագրավադրելու (rehypothecation)` գրավառուի իրավունքն է:
Ի՞նչ է rehypothecation-ը: Rehypothecation-ի շրջանակում գրավառուն իրավունք ունի իր պարտավորությունների կատարման համար վերագրավադրել այն ֆինանսական գործիքները, որոնք իր մոտ գրավ են դրվել իր գործընկերոջ կողմից, սակայն գործընկերը գրավառուի նկատմամբ ձեռք է բերում պահանջի իրավունք: Դա մեր քաղաքացիական իրավունքի տեսանկյունից առաջին հայացքից կարող է տարօրինակ թվալ, քանի որ գրավատու կարող է հանդես գալ միայն գրավ դրվող գույքի սեփանատերը: Ընդհանուր կանոնից ֆինանսական գործիքների մասով արված այս բացառությունը արդարացված է երկու պատճառով: Առաջինը, եթե ածանցյալ գործիքներն ու արժեթղթերը չվերագրավադրվեն (այլ կերպ նաև ասած ազատորեն չշրջանառվեն ֆինանսական շուկաներում), այլ մնան գրավառու հաշիվներում սառեցված մինչև պարտավորության պատշաճ կատարումը, ապա դրանք կկորցնեն իրենց իրացվելիությունը և ֆինանսական շուկաների այլ մասնակիցների համար հետաքրքրությունը: Երկրորդ, անգլիական իրավունքում (որը ինչպես պարզեցինք ֆիանանսական գործարքների հիմնական կարգավորող իրավունքն է) գոյություն ունեի Fiduciary Title Transfer կամ սեփականության ֆիդուցիար փոխանցման հասկացությունը, որի ներքո պարտապանը ի ապահովումն պարտատիրոջ առջև ստանձնած պարտավորության, վերջինիս սեփականության է փոխանցում ակտիվ (ֆինանսական գործարքի պարագայում արժեթուղթ կամ ածանցյալ գործիք) և պարտատերը պարտավորվում է գործարքի ժամկետի ավարտին պարտապանին վերավաճառել նմանատիպ ակտիվ` պարտավորության գործողության ողջ ընթացքում վերջինիս նկատմամբ ունենալով ֆիդուցիար պատասխանատվություն: Փաստացի, նույն գործարքով (այս գործարքները տարածված են որպես ռեպո գործարքներ (Repurchase Agreements)) պարտատերը հանդես է գալիս նաև որպես գրավառու, գնորդ և վերավաճառող, իսկ պարտապանը` որպես գրավատու, վաճառող և վերագնորդ: Ահա այս կարգավորմամբ էլ սեփականության ֆիդուցիար փոխանցման հասկացությունը «սողոսկեց» հայկական «իրավական իրականություն»:
Պարտավորությունների զուտացում (close-out netting)
Չորրորդ կարևոր օրենսդրական նորամուծությունը ֆինանսական գործարքներից (այդ թվում ածանցյալ ֆինանսական գործարքներից) բխող պարտավորությունների զուտացման հնարավորությունն (close-out netting) է: Ի՞նչ է սա: Նախկին կարգավորմամբ ստացվում էր հետևյալ իրավիճակը. A կողմը B կողմին պարտք է 1 000 000 դրամ, իսկ B կողմը А-ին 700 000 դրամ: B կողմը սնանկ է ճանաչվում: Արդյունքում A կողմը B-ին վճարում է 1 000 000 դրամը, իսկ իր 700 000 դրամը ստանալու համար ընկնում է պարտատերերի հերթի մեջ և հնարավոր է երբեք չստանա: Սնանկության վարույթում էլ հաշվանցը թույլատրվում է դատարանի որոշմամբ:
Նման իրավիճակը շտկելու համար «Սնանկության մասին», ինչպես նաև «Բանկերի, վարկային կազմակերպությունների, ներդրումային ընկերությունների, ներդրումային ֆոնդի կառավարիչների և ապահովագրական ընկերությունների մասին» օրենքներում կատարվեցին փոփոխություններ: Մասնավորապես, կողմերը կարող են պայմանագրով (խոսքը միայն օրենքով սահմանված ֆինանսական գործարքների մասին է) նախատեսել, որ սնանկության դեպքում կիրականացվի զուտացում և արդյունքում՝ բերված օրինակում A-ն B-ին կվճարի ոչ թե 1 000 000 դրամ, այլ 300 000 դրամ:
Հաշվի առնելով, որ «Սնանկության մասի» օրենքը մորատորիում կամ պահանջների կատարման սառեցում է նախատեսում ինչպես դատարանի կողմից անձին սնանկ ճանաչելու վարույթը սկսելու պահից այնպես էլ անձի սնանկության վարույթի դեպքում, օրենսդրական փոփոխություններով սահմանվեց, որ մորատորիումը չի տարածվում ֆինանսական գործիքներով հանդիպակաց պահանջների զուտացման կողմի իրավունքի նկատմամբ: Համարժեք փոփոխություններ կատարվեցին նաև ֆինանսական կազմակերպությունների անվճարունակությունն ու սնանկությունը կարգավորող օրենսդրության մեջ:
Արբիտրաժային համաձայնություն
Հինգերրորդ կարևոր փոփոխությունը վերաբերվում է օտարերկրյա արբիտրաժային տրիբունալի կողմից կայացված հայցի ապահովման մասին որոշման Հայաստանի դատարանի կողմից ճանաչման: Մասնավորապես, «Առևտրային արբիրտրաժի մասին» օրենքով նախատեսված էր Հայաստանում օտարերկրյա արբիտրաժային տրիբունալի (Օտարերկրյա արբիտրաժային որոշումների ճանաչման և կատարման մասին Նյու Յորքի կոնվենցիայի անդամ պետության տարածքում կատարված) վճռի ճանաչումը դատարանի կողմից և կատարումը, սակայն նախատեսված չէր հայցի ապահովման մասին որոշումների ճանաչումը և կատարումը: Ներկայիս կարգավորմամբ հայցի ապահովման մասին որոշումների ճանաչումը և կատարումը նույնպես օրենսդրորեն նախատեսված է: Սա չափազանց կարևոր է ֆինանսական գործարքների պարագայում, քանի որ դրանք հիմնականում նախատեսում են վեճերի արբիտրաժային լուծում` հաշվի առնելով բարդ, մասնագիտական գիտելիքներ և գաղտնիություն պահանջող լինելը: Իսկ եթե օտարերկրյա արբիտրաժային տրիբունալի կողմից հայցի ապահովման որոշումները Հայաստանում կատարման ենթակա չլինեն, ապա հատկապես օտարերկրյա գործընկերները կարող են խուսափել իրենց հայաստանյան գործընկերների հետ ածանցյալ գործառնություններ կատարելուց:
Հարկային բարեփոխում
Վերջին` վեցերորդ բարեփոխումը վերաբերում է հարկային օրենսդրությանը: Նախկին կարգավորմամբ ածանցյալ ֆինանսական գործարքների շրջանակներում կատարված վճարումները, որոնք իրականացվում են ոչ թե ապրանքի մատակարարման դիմաց այլ ձևավորվում են հաշվանցի արդյունքում (օրինակ՝ contract for difference), ստացողի համար եկամուտ ճանաչվում էին, իսկ վճարողի համար չէին ճանաչվում որպես ծախս: Ներկայիս կարգավորմամբ, եթե ածանցյալ ֆինանսական գործարքը ժամանակին գրանցվել է Կենտրոնական բանկի կողմից վարվող հատուկ գրանցամատյանում, ապա հաշվանցի արդյունքում կատարված վճարումները նվազեցվում են վճարողի համախառն եկամտից:
Ընթերցողներից ոմանք կարող են հարցնել. իսկ ի՞նչ է Contract for Difference: Տարբերության մասին պայմանագիրը կամ Contract for Difference (լայնորեն կիրառվում է նաև կրճատ` CFD տարբերակը) ֆինանսական ածանցյալի տեսակ է, որը թույլ է տալիս շուկայի մասնակիցներին օգտվել շուկայի գնային տատատնումներից` չունենալով հիմքում դրված ակտիվի նկատմամբ սեփականության իրավունք: Դրանք հիմնականում կիրառվում են սպեկուլացիոն նպատակներով: CFD-ն որպես կանոն կնքվում է երկու կողմերի միջև, որոնցից մեկը հանդես է գալիս որպես վաճառող, իսկ մյուսը գնորդ: Պայմանագրի համաձայն վաճառողը պարտավորվում է գնորդին վճարել պայմանավորված ակտիվի ներկա արժեքի և պայմանագրի կնքման ժամանակ առկա արժեքի տարբերությունը: Սա իհարկե նշանակում է, որ եթե այդ տարբերությունը բացասական է (այսինքն ակտիվի գինը նվազել է), ապա գնորդն է վաճառողին վճարելու այդ տարբերությունը: CFD-ի հիմքում որպես ակտիվ կարող են դրված լինել բաժնետոմսեր, պարտատոմսեր, ֆյուչերսներ, ապրանքատեսակներ (օրինակ` նավթ, պղինձ), ինդեքսներ, արժույթ, և այլն:
Կատարված բարեփոխումներով ածանցյալ ֆինանսական գործարքները և ածանցյալ ֆինանսական գործարքների օտարումը ազատված են նաև ԱԱՀ-ից (բացառությամբ այն դեպքերի երբ գործարքի շրջանակներում փաստացի մատակարարվում է ապրանք, որը հարկվում է ԱԱՀ-ով): Օրինակ՝ եթե կողմերը խաղողի ֆյուչերս կնքեն, որի արդյունքում պայմանավորված գնով խաղողը մատակարարելու փոխարեն կողմերից մեկը մյուսին տա գործարքով ֆիքսված խաղողի գնի և կատարման պահին խաղողի շուկայական գնի տարբերությունը, այդ դեպքում ԱԱՀ չի առաջանա: Բայց եթե մի կողմը մյուսին փաստացի մատակարարի խաղողը, այդ դեպքում ԱԱՀ կառաջանա:
Ահա և ամբողջը: Մնում է, որ մեր ֆինանսական հաստատություններն ու տնտեսավարողները օգտվեն ընձեռնված օրենսդրական բարեփոխումներից:
Տես ավելին՝ https://www.linkedin.com