Զինված ուժեր

Սույն հետազոտությունը նվիրված է ՀՀ Զինված ուժերում ներգրավված կանանց ծառայության որոշ հիմնախնդիրների բացահայտմանն ու ՀՀ ԶՈՒ արդի բարեփոխումների համատեքստում իգական սեռի ներկայացուցիչների` բանակում ծառայության մեջ ներգրավման համար անհրաժեշտ պայմանների ստեղծման վերաբերյալ առաջարկությունների մշակմանը: ՀՀ ԶՈՒ ներկայիս բարեփոխումներն ուղղված են բանակ-հասարակություն առավել արդյունավետ համագործակցմանն ու հասարակության լայն շերտերի կողմից Հայոց բանակին` որպես պետության և հասարակության անվտանգության երաշխիքի, սատարմանը: Ներկայիս բարեփոխումները, բացի զորակոչային տարիքի արական սեռի ներկայացուցիչների մոտ զինծառայության վերաբերյալ դրական պատկերացումների և վերաբերմունքի ձևավորման սոցիալ-հոգեբանական մեխանիզմների ներդրման անհրաժեշտությունից, ենթադրում են պայմանագրային սկզբունքով զինված ուժերում որակյալ մասնագերների` տղամարդկանց և կանանց ավելի ակտիվ ներգրավման մեխանիզմների ստեղծում: Գենդերային հավասարությունն ընկած է ՀՀ Սահմանադրության հիմքում, որի 46-րդ հոդվածով սահմանում է նաև երկու սեռերի հավասար պարտականությունը` մասնակցելու ՀՀ պաշտպանությանը. “Յուրաքանչյուր քաղաքացի պարտավոր է օրենքով սահմանված կարգով մասնակցել Հայաստանի Հանրապետության պաշտպանությանը:” Չնայած դրան, ՀՀ ԶՈՒ առկա պայմանները ենթադրում են համապատասխան բարեփոխումներ` իգական սեռի ներկայացուցիչների զինծառայության ապահովման համար` հաշվի առնելով հայաստանյան հասարակության մեջ կնոջ և տղամարդու սոցիալական դերերի վերաբերյալ ընդունված պատկերացումները, օբյեկտիվ և սուբյեկտիվ գործոնները: Մի կողմից, հայաստանյան հասարակության արդի “ոչ պատերազմ, ոչ խաղաղություն” իրավիճակն ու չորս անմիջական հարևաններից երկուսի կողմից ՀՀ հանդեպ թշնամական քաղաքականությունը ենթադրում են հասարակության ավելի ակտիվ ներգրավվածություն պետության պաշտպանության գործում, որի համար հաճախ որպես օրինակ է դիտվում Իսրայելի պաշտպանության բանակը: Այս համատեքստում հատկանշական է վերջին տարրիներին ՀՀ ՊՆ երկու ռազմական ինստիտուտներում իգական սեռի կուրսանտների ընդունելության գործընթացի արդյունավետ իրականացումը:

Մյուս կողմից, անհրաժեշտ է ուսումնասիրել Հայոց բանակում արդեն ընդգրկված կանանց ընկալումներն իրենց սոցիալական դերի և կարգավիճակի, իրենց հանդեպ հասարակության վերաբերմունքի, առկա առավելությունների և դժվարությունների վերաբերյալ, ինչը կարող է նպաստել բանակում իգական սեռի ներկայացուցիչների ավելի ակտիվ ներգրավման հետ կապված խնդիրների և ռիսկերի բացահայտմանն ու լուծմանը: Սույն հետազոտության խնդիրներն էին.
1. Պարզել ՀՀ ԶՈՒ-ում ընդգրկված իգական սեռի ներկայացուցիչների ինքնընկալման, արական սեռի զինծառայողների հետ շփման, գործառույթների կատարման առանձնահատկությունները, ինչպես նաև առկա դժվարություններն ու խնդիրների լուծման կիրառելի մեխանիզմները,
2. Բացահայտել զինծառայող կանանց կարծիքը զինծառայության առկա պայմանների և անհրաժեշտ բարեփոխումների վերաբերյալ,
3. Պարզել ՀՀ ԶՈՒ-ում ընդգրկված իգական սեռի ներկայացուցիչների դրդապատճառները` ծառայությանն անցնելու, այն շարունակելու կամ դադարեցնելու վերաբերյալ,
4. Բացահայտել զինծառայող կանանց վերաբերմունքը հասարակության մեջ կնոջ սոցիալական դերերի վերաբերյալ առկա կարծրատիպերի մասին, այդ կարծրատիպերի առկայությունն ու շրջանառության բնույթը զինվորական կոլեկտիվներում:
5. Ներկայացնել ՀՀ ԶՈՒ բարեփոխումների շրջանակներում իգական սեռի ներկայացուցիչների զինծառայության բարելավմանն ուղղված առաջարկություններ:

Հետազոտության շրջանակում իրականացվել են 25 խորին հարցազրույցներ ՀՀ ԶՈՒ-ում ընդգրկված իգական սեռի ներկայացուցիչների հետ, որոնք տարբեր կոչումներում և պաշտոններում ընդգրկված են ՀՀ ՊՆ-ում, ԳՇ-ում, Երևանի զորամասերում, ռազմական ինստիտուտներում /ներառյալ իգական սեռի 3 կուրսանտ/: Բացի այդ, իրականացվել է 10 փորձագիտական հարցում ռազմական ոլորտի փորձագետների հետ: Իրականացվել է նաև փաստաթղթերի վերլուծություն և համադրում:
Բացահայտված խնդիրներից կարելի է առանձնացնել հետևյալները.
 Հայաստանյան արդի հասարակության մեջ տարածված սպառողական մշակույթն անդրադառնում է այնպիսի արժեքի վրա, ինչպիսին է հայրենասիրությունը: Համապատասխանաբար, զինծառայության արդյունավետության խթանման համար, բացի բարոյական խրախուսման, անհրաժեշտ է հստակ ռացիոնալ և լայն շերտերի կողմից ընկալելրի փաստարկների ամբողջություն, որոնց թվում պետք է լինեն հասարակության մեջ զինծառայող կանանց և տղամարդկանց սոցիալական բարձր կարգավիճակը, սոցիալական ապահովման երաշխիքները, որոնք կապահովեն զինծառայողների մրցունակությունը այլ սոցիալական խմբերի հետ համեմատ:
 Իգական սեռի ներկայացուցիչների զինծառայության արդյունավետության բարձրացման և նոր սերնդի կանանց ներգրավման համար անհրաժեշտ են ենթակառուցվածքային լրացուցիչ բարեփոխումներ: Սա, մասնավորապես,
վերաբերում է ռազմական ինստիտուտներում սովորող իգական սեռի կուրսանտների` զորամասեր գործուղվելու խնդրին, որի հետ կապված զորամասերում անհրաժեշտ են համապատասխան ենթակառուցվածքներ և
պայմաններ:
 Բացահայտվել է, որ ռազմական ինստիտուտներում ուսանող իգական սեռի կուրսանտներին, ինչպես նաև զորամասեր գործուղվող իգական սեռի շրջանավարտներին ղեկավարության և հրամկազմի կողմից ցուցադրվում է
լիարժեք աջակցություն, այդ թվում` զինվորական կոլեկտիվում հարմարման գործընթացում:
 Հայաստանյան հասարակության մեջ առկա կարծրատիպերը, որոնց համաձայն կանայք դարձյալ չեն ընկալվում որպես անվտանգային համակարգի կարևոր մասը և դիտվում են առավելապես որպես կենցաղային մակարդակում որոշումներ ընդունողներ, հակասության մեջ է մտնում կնոջ դերի և գործառույթների իրական բազմակողմանիության, մասնավորապես, անվտանգային ոլորտում հայ կանանց պատմական և ներկայիս կարևորագույն դերի հետ:
 Հարցված զինծառայող կանանց և փորձագետների կարծիքով, մոտ ժամանակներում իգական սեռի ներկայացուցիչների և, մասնավորապես, սպայական կազմում կանանց քանակի ավելացումը կնպաստի նաև այդ
սոցիալական խմբի` զինվորական կոլեկտիվներում և առհասարակ հասարակության մեջ ավելի արդյունավետ հարմարմանը, կարծրատիպերի հաղթահարմանը և առավել բարենպաստ ենթակառույցների ձևավորմանը:
 Կարևորվում է իրավունքի ուժի գերակայությունը` զինծառայողների, այդ թվում` և’ տղամարդկանց, և’ կանանց իրավունքների հավասար պաշտպանության, հասարակության մեջ զինծառայողների համար բարձր սոցիալական կարգավիճակ և երաշխիքներ ապահովելու առումով:
 Կարևորվել է հայաստանյան ԶԼՄ-ների աշխատանքի արդյունավետության բարձրացման անհրաժեշտությունը` բանակի և զինծառայության վարկանիշի բարձրացման առումով: Մասնավորապես, անհրաժեշտ է բազմազանեցնել և
բարելավել զինվորական առօրյան լուսաբանող տեղեկատվությունը, լիարժեքորեն անդրադառնալ զինծառայող կանանց կերպարին` կանխելով հնարավոր թերընկալումներն ու ասեկոսեներով առաջնորդվող հանրության կարծրատիպերը։

Տես ավելին՝ http://www.ysu.am/files

«Քաղաքացու որոշում ՍԴԿ» անդամ Գարեգին Միսկարյանը կարծում է, որ այս պահին զորք Սյունիք մտցնելու կարիք չկա: Ըստ նրա` ադրբեջանցիների ներխուժումը ՀՀ սահմաններից ներս փորձ էր` ստուգելու հայկական բանակի մարտունակությունը, ինչպես նաև գուցե հայ-ռուսական հարաբերությունների որակը: Այս մասին նա խոսեց «Ազատության» «Ֆեյսբուքյան ասուլիսի» շրջանակներում:

Ստորև ներկայացնում ենք հատվածներ ասուլիսից.

Զորք Սյունիք լցնելու կարիք չկա. Միսկարյան

Եթե ճիշտ են Պաշտպանության նախարարության այն պնդումները, որ Սև լճի շրջաններում, այդ թվում նաև այնտեղ հայտնված ադրբեջանական ջոկատը հայկական բանակի վերահսկողության տակ է, այդ դեպքում «Քաղաքացու որոշում ՍԴԿ» անդամ Գարեգին Միսկարյան կարծում է, որ իրավացի է ՀՀ-ի` ՀԱՊԿ-ին երկրորդ հոդվածով դիմելը, ոչ թե չորրորդով, ինչի մասին սոցիալական ցանցերում ու քաղաքական շրջանակներում քննարկումներ են ընթանում:

«Պետք չի հիմա բերել, զորք լցնել Սյունիք, առավել ևս որ մեզ հայտնի չէ` այն սադրանքը, որը գործել է Ադրբեջանը, ինչ կողմերի և ինչպիսի պայմանավորվածությունների գուցե հետևանք է: Ես հույս ունեմ, որ սա փոքր փորձ էր` ստուգել բանակի պատրաստվածության աստիճանը և գուցե նաև հայ-ռուսական հարաբերությունների որակը», — կարծում է Միսկարյանը: Վերջինս ասում է` առաձնապես որևէ ռազմական միջամտության ցանկություն ու հույս էլ չունի, կրկնում է` սա կարող է նաև ստուգայց լինել առաջիկայում ադրբեջանական զորավարժությունների համար:

«Կարծում եմ` կարիք չկա և նպատակահարմար էլ չի այս պահին ՀԱՊԿ-ին դիմել և զորք լցնել Սյունիք», — նկատեց նա:

Ընտրությունների հավանաբար կմասնակցեն

«Քաղաքացու որոշում ՍԴԿ» անդամ Գարեգին Միսկարյանն ասաց, որ արտահերթ խորհրդարանական ընտրություններին մասնակցության վերաբերյալ կոնկրետ որոշում չկա, բայց հակված են մասնակցելուն, նաև հակված են որոշ ուժերի հետ միասին ընտրություններին գնալու. «Դեռևս որոշում չկա», -ասաց նա:

Նաև հայտնեց, որ մարզերում են գրասենյակներ բացում, տեղում բնակիչների նախաձեռնությամբ հանդիպումներ են ունենում: Միաժամանակ նշեց` չէր ասի, թե իրենց ճանաչելիությունը համատարած շատ բարձր է, բայց կան շատերը, ովքեր իրենց հետ հույս են կապում:

Անվտանգության խնդիրը միայն Սյունիքին չի վերաբերում

Հարցին, թե ինչպես են լուծելու Սյունիքի անվտանգության խնդիրը, նա ասաց, որ խնդիրը միայն Սյունիքին չի վերաբերում: Ըստ նրա` այդ խնդիրը կարող է նաև օրինակ` Վարդենիսում, Տավուշում. «Մենք մեր հարևանների հետ մեր անվտանգություն որպես պետություն չենք կարողանում ապահովել, և դա փաստ է, և պատերազմում կրած պարտությունը թերևս դրա ապացույցներից մեկն է, որ մենք չունենք մարտունակ բանակ: Ես չէի ցանկանա խոսել պատճառների մասին, բայց մեր կառավարող ուժ դառնալու պարագայում իհարկե, առաջնահերությունը պիտի լինի պետության կարևորագույն ֆունկցիայի վերականգնումը` արտաքին ագրեսիայից պետության և քաղաքացիների պաշտպանությունը, և դա պետք է անի բանակի, բանակի ռեֆորմների միջոցով»:

Նրա խոսքով` բանակում սննդի որակի բարելավումը բարեփոխումներ չէր նշանակում, մի շարք փոփոխություններ են անհրաժեշտ:

2018-ի հեղափոխությունն` ըստ Միսկարյանի

Հարցին, թե ինչ էր 2018-ին կատարվածը, եթե ոչ թավշյա հեղափոխություն, բանախոսն ասաց. «Տեսեք, մինչև այդ համակարգը, որը ծառայում էր ըստ էության փողի, փոխարինվեց մարդկանցով, որոնք այլևս ուժի և փողի միջոցով չեն պահում համակարգը, բայց այն պահելու համար օգտագործում են այլ վատ մեթոդներ, դա պոպուլիզմն է, պոպուլիզմի միջոցով մարդկանց կախման մեջ պահելը, այսինքն` սպասումների»:

Տես ավելին՝ https://www.azatutyun.am

Հայաստանի պաշտպանության նախարարը ծավալուն հարցազրույց է տվել քաղաքագետ, Հարավային Կալիֆոռնիայի համալսարանի Հայագիտության ինստիտուտի գիտաշխատող Թալին Փափազյանին։ Հարցազրույցն արվել է անգլերենով, ս.թ. հունվարի 21-ին՝ Երևանում։

Մինչ հարցազրույցի հրապարակումը Թալին Փափազյանը նշանակվել է ՊՆ ռազմավարության և քաղաքականության մշակման հարցերով խորհրդական։  

Նախարարի տեսլականի մասին

– Դուք Հայաստանի առաջին պաշտպանության նախարարն եք, որ հրապարակել է զինված ուժերի և պաշտպանության ոլորտի գործունեության և զարգացման իր տեսլականը ներկայացնող պաշտոնական փաստաթուղթ։ Ի՞նչ նպատակով եք դա արել, և ինչպիսի՞ն են արձագանքները։  

– Իսկապես, Հայաստանում բացակայել է նման փորձառությունը, բայց շատ երկրներում դա սովորական պրակտիկա է: Ես հետևել եմ լավագույն փորձին, որովհետև ըստ իս, կարևոր է, որ պաշտպանության նախարարը, որը ղեկավարում է երկրի ամենաառանցքային գերատեսչություններից մեկը, հրապարակի իր տեսակետները և ցույց տա պաշտպանական քաղաքականության այն կողմնորոշիչները, որոնք առնչվում են լայն հանրությանը։ Նախևառաջ, դա հասարակության նկատմամբ պատասխանատվության և հաշվետվողականության դրսևորում է։ Երկրորդ, սա լրացուցիչ խողովակ է, որը կապահովի հանրության հետ հետադարձ կապը և կգնահատի արձագանքները: Երրորդ, սա քաղաքական հանձնառություն է այն իմաստով, որ սահմանում ես ռազմավարական ուղղություններն ու կանխատեսումները խորհրդարանի կողմից հաստատված կառավարության ծրագրի հիման վրա:

– Փաստաթուղթը սահմանում է զինված ուժերի և պաշտպանության ոլորտի հիմնախնդիրները, բարեփոխումները և քաղաքականությունները ռազմավարական առումով, ինչպես նաև տնտեսական, արդյունաբերական, մարդու իրավունքների, և վերջիվերջո՝ բարոյահոգեբանական տեսանկյուններից: Կարո՞ղ եք նշել դրանում տեղ գտած հիմնական երեք կետերը:

– Եթե առանձնացնելու լինեմ երեք բան, կասեմ, որ Հայաստանի զինված ուժերը պետք է ավելի ակտիվ և թելադրող լինեն ռազմավարական և քաղաքական այս միջավայրում։ Երկրորդ, պետք է ավելի նորարարական լինեն լուծումներ գտնելու հարցում։ Եվ երրորդ՝ պատրաստ լինեն ցանկացած հանգամանքներում օժանդակել Լեռնային Ղարաբաղի հակամարտության կարգավորման դիվանագիտական ձեռնարկումներին։ Զինված ուժերը պետք է զարգանան հասարակությունում տեղի ունեցող փոփոխություններին համընթաց:

Հատկապես նոր սերունդը Զինված ուժերն ընկալում է որպես չափազանց ծանրաշարժ, խորհրդային ոճի, այս իմաստով՝ հնացած կառույց: Սակայն հասարակության շրջանում վերափոխումները անդրադառնում են նաև բանակի վրա: Երբեմն նրանք օգնում են մեզ ավելի բարելավվել և առողջ դառնալ, երբեմն էլ շեղում են խնդիրներից: Օրինակ, քաղաքային բնակչության մի մասի մոտ պացիֆիստական տրամադրություններ կան, որոնք բացասական ազդեցություն կարող են ունենալ բանակի վրա։ Անկախ անձնական ցանկություններից՝ իմ խնդիրն է անել այնպես, որ մարդիկ պատրաստ լինեն հնարավոր պատերազմին: Իմ դիտանկյունից, խաղաղությունը դեռ հեռավոր իրականություն է:

Բանակի խնդիրների մասին

– Միջազգային հանրապետական ինստիտուտում (IRI) հունիս-օգոստոս ամիսներին անցկացված հասարակական կարծիքի ուսումնասիրության «ի՞նչ պետք է Փաշինյանի կառավարությունը անի առաջիկա վեց ամիսների ընթացքում» հարցին հարցվածների ութ տոկոսը պատասխանել է` «լուծի բանակի խնդիրները»։ Հարցման մասնակիցների վեց տոկոսի պատասխաններում ևս բանակի խնդիրները երկրի առաջնահերթ երեք հիմնախնդիրների թվում են: Ի՞նչ տեսակի հիմնախնդիրներ նկատի ունեն հարցվողները և որո՞նք են հնարավոր լուծումները:  

– Պետք է դիտարկել խնդիրների լայն շրջանակ՝ սկսած նյութատեխնիկականից մինչև բանակում մարդու իրավունքները: Չկա որևէ խնդիր, որ անտեսենք: Իրատեսորեն, կան բաներ, որոնք մենք կարող էինք և արդեն բարելավել ենք։ Մյուսների ուղղությամբ շարունակում ենք աշխատել։ Որոշ խնդիրների կարգավորումն էլ շարունակվում է, չնայած դրանց լուծումը երկարաժամկետ հեռանկարում է՝ հաշվի առնելով ֆինանսական միջոցների սղությունը: Օրինակ, այս ամսվանից արդեն զինվորներին կտրամադրվի որակյալ ներքնազգեստ՝ նախկին մեկանգամյա օգտագործման վատորակի փոխարեն:

Վերջին շրջանում հանրային բանավեճը կենտրոնացել է «ոչ մի երեխա առաջնագծում» կարգախոսի վրա: Որպես պաշտպանության նախարար՝ ես կարծում եմ, որ դա իրավիճակի ոչ ադեկվատ ընկալում է: Հասարակությունը պետք է գիտակցի, որ երբ մարդը առաջնագծում է կամ ընդհանրապես բանակում, նա այլևս երեխա չէ, այլ պարտականություններ ունեցող զինվոր: Հասարակության մեջ թյուրըմբռնում կա, որ երիտասարդ զորակոչիկներն անպատրաստ են ուղարկվում սահման: Դա բացարձակապես այդպես չէ, նրանք կոնկրետ առաջադրանքին համարժեք պատրաստություն են անցնում: Ավելին, նրանք գտնվում են ավելի փորձառու սպաների և սերժանտների անմիջական հսկողության ներքո: Առաջնագծի առաջադրանքները պատշաճ կերպով կատարելը տարիքային հարց չէ, դա պատրաստվածության և գործելուն պատրաստ լինելու հարց է: Նորակոչիկների ուսուցումը երկու առումով էլ նրանց հմուտ է դարձնում։

Սահմանում ժամկետայիններին պայմանագրայիններով փոխարինելու մասին

– Ազգային ժողովի պաշտպանության և անվտանգության հարցերի մշտական հանձնաժողովի նախագահ Անդրանիկ Քոչարյանը վերջերս «Ազատության» հետ զրույցում առաջարկ ներկայացրեց, որ դիրքերում երիտասարդ ժամկետային զինվորներին պետք է փոխարինել պրոֆեսիոնալ զինծառայողներով՝ ավելի բարձր աշխատավարձով։ Ի՞նչ կասեք սրա մասին։

– Ես այդ առաջարկը դեռ իրատեսական չեմ համարում՝ առնվազն բնակչության թվաքանակի և մեր տնտեսական հնարավորությունների առումով, որոնք լրջորեն սահմանափակում են մրցակցային աշխատավարձերի չափը: Նույնիսկ եթե մենք կարողանանք այդ պրոֆեսիոնալներին գրավիչ աշխատավարձեր ապահովել, նրանց թիվը բավարար չէ բոլոր մարտական դիրքերը համալրելու համար: Ես, բնականաբար, բաց եմ այդ պաշտոնյաների կողմից առաջադրված առաջարկները կամ գաղափարները քննարկելու համար, սակայն այս հարցում էական խոչընդոտներն ակնհայտ են նույնիսկ առանց շատ խորամուխ լինելու։

Մեր աշխատանքին պետք է նայել ավելի լայն համայնապատկերով։ Պաշտպանության նախարարությունը և Զինված ուժերը գործ ունեն բազմակողմանի մարտահրավերների, երբեմն՝ անքակտելի բարդ խնդիրների հետ: Մենք գտնվում ենք չափազանց խստապահանջ անվտանգության միջավայրում, և մեր արձագանքը պետք է համահունչ լինի ժողովրդագրական մեր համեստ ռեսուրսներին: Ժողովրդագրական այդ սահմանափակումներից մի քանիսը երկարաժամկետ առումով բխում են հենց այդ անվտանգության իրավիճակից: Մյուս կողմից, մեզ խիստ անհրաժեշտ է կայուն տնտեսական զարգացում, ինչին դժվար է հասնել առանց բացարձակ կենսակայուն անվտանգության: Այդ իսկ պատճառով՝ Հայաստանի նախկին և ներկա կառավարությունները շատ մեծ ջանքեր են ներդրել և ներդնում պաշտպանության ոլորտում՝ ՀՆԱ-ի մոտ 4,5 տոկոսը ուղղելով պաշտպանունակությանը: Սա թույլ է տալիս երաշխավորել մեր անվտանգության կայունությունը նույնիսկ մեզ համար մշտական դարձած ամենառիսկային կոնֆիգուրացիաներում:

Բանակի նկատմամբ վստահության մասին

– Ձեր տեսլականում նշում եք, որ հասարակությունը պետք է բացարձակ վստահություն ունենա բանակի հանդեպ: Հասարակության անվստահության գործոններից են կոռուպցիան, մարդու իրավունքների խախտումները, ներառյալ ոչ մարտական հանգամանքներում սպանությունները/վիրավորումները, ռեսուրսների սխալ կառավարումը: Ի՞նչ է արվում, և ի՞նչ եք մտադիր անել այդ հարցերի վերաբերյալ:

– Որպես ընդհանուր սկզբունք ուզում եմ ընդգծել այն փաստը, որ բանակը Հայաստանում շատ զգայուն թեմա է, և դրա մասին շատ է խոսվում։ Հայ հասարակությունը բավական ռազմականացված է՝  զինված ուժերի անձնակազմի և ընդհանուր բնակչության հարաբերակցության առումով: Ամեն տարի նախարարության կողմից զորակոչված և ծառայությունից արձակված ժամկետային զինծառայողների միջին թիվը տասնյակ հազարների է հասնում, որը շատ մեծ թիվ է Հայաստանի նման փոքր բնակչություն ունեցող երկրի համար: Ուստի զարմանալի չէ, որ բանակը հանրության ուշադրության կենտրոնում է, և այն ամենը, ինչն առնչվում է բանակին, ավելի մեծ արձագանք է ստանում, քան որևէ այլ խնդիր: Այդ ընթացքում, պաշտպանության նախարարությունը շարունակում է մնալ հնարավորինս թափանցիկ և չի խուսափում անգամ որոշ բացասական հրապարակայնությունից:

Ես հանձնառու եմ էլ ավելի բարձրացնել թափանցիկության մակարդակը մեր անվտանգության չափորոշիչներով թույլատրելի ոլորտներում և սահմաններում։ Օրինակ, ես ուզում եմ լույս սփռել մեր պատրաստության ձևերի և եղանակների վրա: Ես հանձնառու եմ ավելացնել թափանցիկությունը և կանխատեսելիությունը գնումների գործընթացում: Դա կոռուպցիայի դեմ պայքարի միջոց է: Բայց ուզում եմ ընդգծել մի հանգամանք, որը կարող է անտեսվել հանրության կողմից. պարտադիր զինվորական ծառայության համակարգում լինելը, ինչպիսին մերն է, թափանցիկության բարձր մակարդակի ապահովման լավագույն միջոցն է, քանի որ ծնողների և զինվորների միջև կա օրգանական կապ, որը  ինձ և ընդհանրապես Զինված ուժերին աչալուրջ վերահսկողության տակ է պահում։ Մենք յուրատեսակ փոխկապվածության մեջ ենք, ինչը չես ասի պրոֆեսիոնալ բանակների և իրենց հասարակությունների մասին։

Բռնությունների մասին

– Պաշտպանության նախարարությունն ինչպե՞ս է կարողանում պահել հանրային վստահությունը, և զբաղվել հասարակության ուշադրության կենտրոնում գտնվող խնդիրներով:

– Նախարարությունում մենք ունենք խումբ, որը պատասխանատու է հանրային դժգոհություններին առնչվող տեղեկատվության հավաքման և վերլուծության համար: Մենք ունենք նաև Մարդու իրավունքների և բարեվարքության կենտրոն, որի ղեկավարը անմիջականորեն ենթարկվում է նախարարին: Այդ հարցերի շուրջ շփումներ առկա են ՀԿ-ների և քաղաքացիական հասարակության հետ, բայց ես չէի ասի, որ դրանք բավարար են: Օրինակ, բանակում ինքնակոչ առաջնորդների և ոչ կանոնադրական հարաբերությունների հարցը հասարակության ուշադրության կենտրոնում է:

Քննադատություններն իրավաչափ են, և ուրախ եմ, որ դրանք գոյություն ունեն։ Բայց ակնկալիքները պետք է իրատեսական լինեն. աշխարհում չկա բանակ, որտեղ նման բաներ չեն պատահում, և դրանք լիովին վերացնելը պարզապես անհնար է: Ագրեսիվ դրսևորումներ կան ոչ միայն բանակում, այլև փողոցում, դպրոցում և այլուր: Մեր քննադատները պետք է հասկանան նաև անվտանգության միջավայրը, որում մեր զինվորները ծառայում են, ինչը ֆիզիկապես շատ բարդ է: Ծառայության ծանրաբեռնվածության պատճառով որոշ երիտասարդներ կարող են երբեմն միմյանց հանդեպ ավելի ագրեսիվ վարքագիծ դրսևորել։ Այս հարցերով ՀԿ-ներում աշխատող մարդիկ շատ հաճախ հենց իրենք չեն անցել զինվորական ծառայություն, հետևաբար, անձամբ չեն զգացել գործնական և ինստիտուցիոնալ այն միջավայրը, որում տեղի են ունենում բանակային փոխհարաբերությունները:

Բռնությունների դեպքերն աստիճանաբար նվազում են, նվազում է նաև հանդուրժողականությունը նորակոչիկների հանդեպ բռնությունների նկատմամբ: Մենք աշխատում ենք զինակոչիկների կրթության բարելավման ուղղությամբ, ուսուցանում ենք բանակում նրանց իրավունքներն ու պարտականությունները, որոնք այդ համատեքստում որոշակիորեն տարբեր են սովորական քաղաքացիների իրավունքներից ու պարտականություններից: Արդյունքները միանգամից չէ, որ երևում են:

Զինված ուժերի բարոյական չափանիշների մասին

– Հայաստանի նման երկրում, որտեղ բնակչությունը փոքր է, բյուջեն՝ համեստ, իսկ իրավիճակը՝ պատերազմական՝ լինի դա բացահայտ կամ սքողված, արդյունավետ զինված ուժերի հույժ անհրաժեշտություն կա՝ զինված ուժերի բարոյական չափանիշների խիստ կարևորությամբ: Կարո՞ղ եք ներկայացնել բարոյական այդ չափանիշների բաղադրիչները, և ինչպե՞ս եք պատրաստվում դրանք բարձրացնել:

– Բանակում բարոյական չափանիշների բարձրացումը համապարփակ ծրագիր է, որն անցնում է կրթությունից դեպի կարգապահություն, ընդհուպ մինչև յուրաքանչյուր անհատի միջանձնային վարքագիծ: Դա երկարաժամկետ աշխատանք է: Հիմքը կրթությունն է: Երկրորդը մեր զորքերին ճիշտ ոգի ներարկելն է: Դա անելու ժամանակը պարտադիր զինվորական ծառայությունն է․ երկու տարի երիտասարդները ծառայում են և բանակում շատ բան են սովորում՝ կարգապահություն, աշխատանք, վստահություն, հոգատարություն, նվիրվածություն իրենց վստահված առաքելությանը: Զինվորներին պատրաստող հրահանգիչները անում են ամենը, որ զորակոչիկները ապագայում դառնան լավ պահեստազոր կամ բարձր արհեստավարժությամբ զինվորականներ: Ժամկետային զինծառայողը, ինչպես նաև արհեստավարժ զինվորը, պետք է իր առաջադրանքին վերաբերվի որպես առաքելության, այլ ոչ թե պարտականության:

Վերջին տարիներին մենք նկատում ենք կամայականության, ավելի քիչ կրթության և կարգապահության, բայց մյուս կողմից՝ իրավունքների մասին ավելի շատ իրազեկվածության՝  ծառայության մեջ ներթափանցման միտում: Դրա մեջ առկա է լավը այն իմաստով, որ երիտասարդը տեղյակ է իր իրավունքների մասին: Բայց պարտավոր ենք նաև այս գիտելիքները ներդնել բանակի համատեքստում: Զինված ուժերը հիանալի միջավայր է տարբեր տիրույթներում իրենց ունակությունների առավելագույն չափով և կարգապահ կերպով երկրին ծառայելու համար ավելի լավ քաղաքացիներ պատրաստելու համար:

– Այս ամենի լավատեսական կողմը նշելով՝ ասեմ, որ IRI-ի նույն այդ զեկույցում հարցվածների 74 տոկոսը նշել է, որ բանակի մասին  դրական կարծիք ունի, ինչը բանակին դարձնում է երկրորդ ամենադրական վարկանիշ ունեցող ինստիտուտը՝ վարչապետից հետո, իսկ 2018 թ. նոյեմբերին այդ ցուցանիշը հասել է 81 տոկոսի:

– Մենք անում ենք հնարավոր ամեն ինչ, երբեմն նույնիսկ ավելին՝ այդ վստահությանը արժանի լինելու համար։ Այդպես էլ շարունակելու ենք: Հասարակության մի մասը իրատեսական պատկերացում չունի բանակի մասին, և թե ինչպիսին պետք է այն լինի, քանի որ բնականաբար ոչ ոք չի ուզում իր որդուն տեսնել խրամատներում: Բայց նրանք անտեսում են այն լավը, որ բանակը տալիս է այդ երիտասարդներին: Ծնողները նույնպես պատասխանատու են իրենց երեխաներին զինվորական ծառայության համար բարոյապես դաստիարակելու համար՝ կրկին որպես առաքելություն: Ես իրոք հասկանում եմ, որ ծնողները փորձում են պաշտպանել իրենց զավակներին հնարավոր վտանգներից, բայց երբեմն ուղղակի երեխաներին բացասաբար են «ծրագրավորում» ծառայության նկատմամբ։ Մինչդեռ, ըստ էության, կարելի է նկատել, որ զինծառայություն անցածները հիմնականում բացասաբար չեն հիշում ծառայությունը, իսկ նույն ծնողն իր զավակի զորացրվելուց հետո ամենուրեք միայն հպարտությամբ է նշում այդ ծառայությունը խիստ և դժվար պայմաններում անցկացնելու մասին։

Բանակում կոռուպցիայի մասին

– «Անդրանիկ» որակվող նախաձեռնություններից էր նաև Ձեր տեսլականում հնչեցված խիստ հայտարարությունը Զինված ուժերում և պաշտպանության ոլորտում կոռուպցիայի մասին, ըստ որի՝ «Կոռուպցիան  կրկնակի աղետ է ռազմական բնագավառում»: Կոռուպցիան միշտ եղել է բազմաթիվ խոսակցությունների ու ենթադրությունների թեմա, սակայն վերջին ամիսներին Հայաստանի պետական կառույցներում կոռուպցիայի մակարդակը դարձել է ավելի կոնկրետ՝ ուշագրավ հակակոռուպցիոն գործողությունների շնորհիվ: Ի՞նչ կարելի է անել այդ խնդրի վերաբերյալ:

– Զինված ուժերում և պաշտպանության ոլորտում կոռուպցիայի հաղթահարումը շատ դժվար է: Պետք է հաշվի առնել, որ անբավարար աշխատավարձերը, նկատի ունեմ, որ դրանք անբավարար են ընտանիքի նորմալ ապրուստն ապահովելու համար,- այս ոլորտի թիվ մեկ կոռուպցիոն ռիսկի գործոնն է, ինչպես մնացած պետական հաստատություններում: Այս տարի կառավարությունը որոշել է չբարձրացնել աշխատավարձը, այն տրամաբանությամբ, որ առաջին հերթին պետք է զարկ տալ տնտեսական աճին, այնուհետ համապատասխանաբար բարձրացնել աշխատավարձերը: Այնպես որ, մեր համակարգում ևս աշխատավարձերը նույնն են մնացել: Կոռուպցիայի նվազեցման նպատակով ես կողմնակից եմ փափուկ վերափոխումների՝ գործընթացների և ներքին ստուգումների միջոցով, ի տարբերություն բիրտ փոփոխությունների: Ես վստահ եմ, որ եղածով էլ մենք կարող ենք լավ արդյունքներ ստանալ։ Օրինակ, ներքին վերակազմավորումների, որոշակի հաստիքների կրճատումներով որոշ պաշտոններում արդյունավետության բարձրացման, ինչպես նաև գործառույթների կրկնությունը բացառելու միջոցով մենք կարող ենք որոշակիորեն բարձրացնել աշխատավարձերը։ Դա հեշտ գործ չէ: Այսօրվա դրությամբ նպատակ ունեմ ներկայիս տնտեսական պայմաններում ունենալ աշխատավարձի տարեկան տասը տոկոս աճ:

Կոռուպցիոն երկրորդ ռիկսը անբավարար ռեսուրսներ ունենալն է: Հայաստանում մենք ունենք հազիվ երեք միլիոն բնակչություն, 45 000 հոգի՝ պաշտպանության ոլորտում և զինված ուժերում՝ 633 միլիոն դոլար բյուջեով, և այս տարի դա բարձր ցուցանիշ է։ Մեր ՀՆԱ-ի մոտ 4,5 տոկոս կազմող այս մասնաբաժինը գումար է, որը չի ուղղվում կրթության, մշակույթի կամ սոցիալական բարեկեցությանը: Դա մեր հասարակության համար շատ ծանր բեռ է, և դեռ բավարար էլ չէ։ Այսպիսով, նույնիսկ ռեսուրսների օգտագործման լավարկմանը զուգահեռ, այն երբեք չի կարող բավարար լինել դրանց սակավությանը հակակշռելու համար:

Պաշտպանական ծախսերի մասին

– Այս տարի որո՞նք են պաշտպանական ծախսերի հիմնական տողերը:

– Անձնակազմ, տեխնիկա և ռազմական գնումներ: Մենք ակնկալում ենք Ռուսաստանից վարկ ստանալ նոր սպառազինություն ձեռք բերելու համար: Մեր նպատակների թվում է օդային գերակայությունը։ Հետևաբար, գնումների և վարկի միջոցով մենք փոխարինում ենք մեր հին օդային տորմիղի մի մասը ռուսական նոր արտադրանքով:

Մեզ նման պաշտպանական բյուջե ունեցող ՆԱՏՕ-ի երկրները ունեն մոտ 6 000 զինծառայող, ինչը յոթ-ութ անգամ պակաս է, քան մերը։ Մյուս կողմից, զինվորական անձնակազմի կրկնակի քանակ ունեցող ՆԱՏՕ-ի երկրների մոտ պաշտպանական ծախսերը 36 անգամ ավելի են, քան մերը։ Չնայած այս ամենին՝ մենք անում ենք մեր աշխատանքը՝ ամեն օր ապահովելով պետության և սահմանների անվտանգությունը:

– Արդյոք Թավշյա հեղափոխությամբ նշանավորված անցյալ տարում ավելի դժվա՞ր, թե՞ հեշտ էր դա անել:

– Ոչ մի տարի էլ հեշտ չէ, բայց ամեն ինչ կառավարելի է: Որպես պաշտպանության նախարար՝ ես աշխատում եմ մեր երկրի սահմաններին արտաքին վտանգի միջավայրում, ամեն օր առնչվում եմ կյանքի և մահվան հարցերի: Իմ անկյունաքարային պատասխանատվությունն է ապահովել մեր երկրի մշտական անվտանգությունն ու կայունությունը այս դժվարին միջավայրում: Նույնիսկ ներքաղաքական զարգացումների ժամանակ, ինչպիսին մեր երկիրն ունեցավ անցյալ տարի, մենք երբեք չենք թուլացրել մեր զգոնությունը սահմաններին և առաջնագծում: Դա բանակը խստորեն իր առաքելության սահմաններում և ապաքաղաքական պահելու արդյունք է:

Նախիջևանի մասին

– Վերջին վեց ամսում ակնհայտ է, որ ադրբեջանական զինված ուժերը ակտիվորեն գործում են Նախիջևանի սահմանին՝ փորձելով բարելավել իրենց դիրքերն այս ուղղությամբ: Պե՞տք է արդյոք ավելի հարձակողական կեցվածք որդեգրել։

– Ավելի հարձակողական լինելը նախևառաջ կրթության և պատրաստության հարց է: Մեր բանակը կառուցվել է պաշտպանական կեցվածքով: Այժմ մենք ներդնում ենք կանխարգելիչ գործողությունների ռազմավարություն, բայց դա ամենօրյա աշխատանք է, ոչ թե կտրուկ շրջադարձ: Դրա մի մասը նաև հենվում է սարքավորումների վրա, որպեսզի մեր ռազմական ստորաբաժանումները կարողանան ավելի շարժունակ և ճկուն լինել: Նախիջևանի ուղղությամբ մենք չեզոքացնում ենք ցանկացած տեղաշարժ. դա նշանակում է, որ ցանկացած գործողության մենք համարժեք արձագանքում ենք՝ հակադարձելով իրենց իրականացրած միջոցառումների հետևանքները: Մինչ օրս սա եղել է ավելի նախընտրելի, քան պատերազմը, սակայն պատերազմի հավանականությունը միշտ էլ առկա է:

Ռազմարդյունաբերության մասին

– Տեղական ռազմարդյունաբերությունը կարո՞ղ է արդյոք ապահովել Զինված ուժերի կարիքները։

– Այո՛: Տեղական արտադրությունը բավական փոքր է, բայց աճում է: Մեր ուժեղ կողմերն են տեխնոլոգիական լուծումները, օպտիկան, ՏՏ լուծումները, մոդելավորումը, դիտարկման սարքերը: Աճի համար արդյունաբերական այս ճյուղը պետք է սուբսիդավորվի կամ ներդրումներ ստանա օտարերկրյա ընկերություններից: Հաջորդ ամիս Աբու Դաբիում կայանալիք IDEX-ում [Միջազգային պաշտպանական ցուցահանդես և համաժողով] ներկայացվելու են մեր լավագույն 30 արտադրատեսակները։

Բանակի ու ՏՏ-ի կապի մասին

– Ճիշտ քաղաքականության արդյունքում բանակը կարող է դառնալ տաղանդավոր կադրերի հավաքագրման բազա, հատկապես տեխնոլոգիական ոլորտի համար: Ի՞նչ է արվում պաշտպանության ոլորտում և բանակում ներգրավվածությունը երիտասարդ մասնագետների համար գրավիչ դարձնելու ուղղությամբ։

– Որոշ մասնագիտությունների դեպքում մենք ընտրելու գործընթաց ունենք՝ նախքան զորակոչի մեկնարկը, որի ընթացքում մենք դասակարգում ենք լավագույն նորակոչիկներին` տեխնոլոգիական գիտելիքների, հակաօդային պաշտպանության, ռադիո-էլեկտրոնային պայքարի, կապի և հեռահաղորդակցության, ինժեներական և կիբերանվտանգության ստորաբաժանումների համար: Ցավոք, ծառայությունից հետո մեր կողմից նրանց առաջարկվելիք աշխատավարձը չի կարող մրցակցել մասնավոր հատվածի հետ, այդ պատճառով հաճախ ի զորու չենք պահել լավագույններին:

Այնուամենայնիվ, Զինված ուժերում աշխատելու որոշակի նյութական առավելություններ կան, ինչպիսիք են բնակարանով ապահովման հնարավորությունները և աշխատակցի և նրա ընտանիքի անդամների բուժսպասարկումը։ Բարելավելու տեղ դեռ ունենք և աշխատում ենք այդ ուղղությամբ։ Օրինակ, նպատակ ունեմ 9000 ընտանիքի ներգրավել բնակարանային ընդարձակ ծրագրի մեջ։ Կարծում եմ՝ ամեն տարի մենք կարող ենք  500 սպաների ապահովել բնակարաններով։ Մենք կողմ ենք մայրաքաղաքի սահմաններից դուրս շինարարությանը՝ Երևանում ունենալով նորակառույց բնակմակերեսի միայն 35 տոկոսը։

Սիրիայում հայկական առաքելության մասին

– Վերջին տասնհինգ տարիների ընթացքում Հայաստանը մասնակցել է միջազգային մի շարք խաղաղության աջակցության, անվտանգության և կայունության ապահովման առաքելությունների, այդ թվում` Կոսովոյում և Աֆղանստանում։ Վերջինը խաղաղապահ առաքելությունն էր Լիբանանում (UNIFIL): Այս տարի, սակայն, Սիրիայում մեկնարկում է այլ տեսակի առաքելություն, որը առանձնահատուկ նշանակություն ունի հայերի համար։ Կարո՞ղ եք պատմել այդ մասին:

– «Մերձավոր Արևելքում օգնության փոխադարձում» (Near East Relief Return) մարդասիրական առաքելությունը սկսվում է փետրվարի 8-ին [նկատի ունի Առաջին աշխարհամարտից հետո Մերձավոր Արևելքի երկրների կարիքավոր բնակչությանը և Հայոց ցեղասպանության վերապրածներին օգնության ձեռք մեկնելու նպատակով հիմնված «Մերձավոր Արևելքում ամերիկյան օգնության կոմիտեի» կողմից տասնյակ հազարավոր հայերին տրամադրված օգնությունը, այդ թվում՝ Սիրիայում – խմբ]։ Մենք մարդասիրական նպատակներով 83 հոգանոց խումբ ենք ուղարկում Սիրիա, հիմնականում՝ Հալեպի շրջակայք: Խումբը բաղկացած է ականազերծող մասնագետներից և բժիշկներից։ Օգնության հայցը պաշտոնապես ստացվել է Սիրիայի կողմից: Մեր օտարերկրյա գործընկերները հասկանում են, որ հայկական պետությունը չի կարող անտարբեր մնալ արտերկրում հայ համայնքի վիճակի հանդեպ: Դա ազգային շահի խնդիր է: Մենք ռուսական ուժերի հետ տեղում կհամակարգենք որոշակի նյութատեխնիկական ապահովման, օրինակ՝ տրանսպորտային հարցեր, բայց սա մեր սեփական առաքելությունն է:

Առաջին աշխարհամարտից հետո ԱՄՆ-ը Հայոց ցեղասպանության զոհերի ժառանգներին օգնության ձեռք մեկնեց, և հիմնվեց «Մերձավոր Արևելքում ամերիկյան օգնության կոմիտեն»: 2018-ին՝ մեկ դար անց, Հայոց պետությունը ի զորու է իր լուման ներդնել Սիրիայում ապրող մեր հայրենակիցների և Սիրիայի բնակչության ցավը թեթևացնելու հարցում։ Դա է «Մերձավոր Արևելքում օգնությունը» վերադարձնելու իմաստը:

Տես ավելին՝ https://www.civilnet.am/news

44-օրյա պատերազմից օրեր անց Հայաստանի իշխանությունները հայտարարեցին զինված ուժերի արդիականացման անհրաժեշտության մասին։ Բարեփոխումների 6-ամսյա ծրագիրը հրապարակելիս՝ Նիկոլ Փաշինյանը խոստացավ 2021 թվականի հունիսին հանդես գալ ճանապարհային քարտեզի իրագործման հաշվետվությամբ։ Վերջնաժամկետից անցել է ավելի քան մեկ ամիս, սակայն հաշվետվություն այդպես էլ չի ներկայացվել։

Ներկա և նախկին իշխանությունները տարատեսակ մեխանիզմներ կիրառեցին՝ Զինված ուժերում ռեֆորմներ իրականացնելու, բանակն առավել հաշվետու և թափանցիկ դարձնելու համար։ Հակառակ այդ ջանքերին՝ Փաշինյանը, հետագայում խոսելով բանակի մասին, պետք է խոստովաներ․ «Մեզ թվում էր՝ մի կայացած ինստիտուտ կա, պարզվեց՝ դա էլ չկա»։

Փորձենք հասկանալ՝ Զինված ուժերում բարեփոխումների ի՞նչ ծրագրերի մասին է հայտարարվել, որքանո՞վ են դրանք կյանքի կոչվել և ինչպիսի՞ն է եղել մամուլի արձագանքն այդ գործընթացներին։

Զոհերի թիվը՝ ծառայողական գաղտնիք

Մինչև 2010 թիվականը դժվար էր որևէ տեսակի հարցման պատասխան ստանալ ՊՆ-ից, հատկապես, եթե խոսքը վերաբերում էր զոհված զինծառայողների թվին, անուններին, հասցեներին։ Պաշտպանական գերատեսչությունը չէր տրամադրում հայցվող տեղեկությունը՝ ծառայողական գաղտնիքին հղումով։ Սայլը տեղից շարժվեց 2011-2012 թվականներին։

Հելսինկյան քաղաքացիական ասամբլեայի Վանաձորի գրասենյակը 2011 թվականին Սահմանադրական դատարան դիմում ներկայացրեց՝ պետական և ծառայողական գաղտնիքի մասին օրենքի որոշ հոդվածներ հակասահմանադրական ճանաչելու համար։ Դատարանը մասամբ բավարարեց դիմումը․ օրենքի 12-րդ հոդվածի յոթերորդ մասի դրույթը ճանաչվեց անվավեր։ Այս որոշումից հետո դատախազությունը ու ՊՆ-ն սկսեցին զոհված զինծառայողների մասին տեղեկությունները տրամադրել։ Ավելին, ձևավորվեց մահացածների վերջնական թիվը հրապարակելու ավանդույթ։

Սակայն խնդիրն այն է, որ պաշտոնական աղբյուրների և քաղաքացիական հասարակության տվյալները հաճախ տարբերվում են։ Tert.am-ը, օրինակ, գրել էր, որ 2019-ին 4 զինծառայողի մահվան մասին ՊՆ-ն ու ՊԲ-ն չեն հայտնել։ Տեղեկությունը ստուգելու համար լրատվականը հարցմամաբ դիմել էր նախարարություն։ ՊՆ-ից արձագանքել էին, որ այդ 4 մահերը ծառայության հետ չկապված հանգամանքներում են եղել․ 2-ը՝ հիվանդության, 2-ը՝ ավտովթարի։ Նախկին նախարար Դավիթ Տոնոյանն էլ հերքել էր մահերը թաքցնելու լուրերը՝ հստակ բացատրություն չտալով, թե 4 զինծառայողների մահվան մասին ինչու չի հայտարարվել։

Տարբերվել են քաղացիական հասարակության և դատախազության հրապարակած վերջնական տվյալները։ Գլխավոր դատախազի խորհրդական Գոռ Աբրահամյանը, օրինակ, 2019-ին հայտնել էր ՀՀ զինված ուժերում և ԱՀ ՊԲ-ում 2019 թ. արձանագրված 49 զինծառայողի մահվան մասին։ Սակայն ՀՔԱ Վանաձորի գրասենյակի տվյալներով՝ զոհվածների ընդհանուր թիվը 50 է։ Ավտովթարից մահացության 1 դեպք էր գրանցվել, որը, ըստ էության, մյուս կառույցները չէին հաշվառել։

Այսպիսով, ՀՔԱ Վանաձորի գրասենյակի տվյալներով՝ 2010-2020 թթ. ընթացքում գրանցվել է 743 զինծառայողի մահվան ելքով դեպք։ Այստեղ ներառված չեն 44-օրյա պատերազմում զոհվածները, քանի որ այդ տվյալները դեռևս ամբողջական չեն։

Բարեփոխումները՝ Սեյրան Օհանյանի օրոք

«Թրանսփարենսի Ինթերնեշնլ հակառուպցիոն կենտրոնի» զեկյուցում նշվում է, որ 2013թ. հարցմամբ՝ ՀՀ քաղաքացիների 47%-ը ռազմական ոլորտը համարել է կոռումպացված։ Այս շրջանում Զինված ուժերը գլխավորում էր Սեյրան Օհանյանը։ Հենց նրա օրոք 2013-ի ապրիլին խորհրդարանական լսումներ կազմակերպվեցին քաղհասարակության մասնակցությամբ։ Սա բացառիկ դեպքերից էր, երբ ՊՆ-ն ուղիղ երկխոսության դուրս եկավ քաղհասարակության հետ։

Այս փուլի կարևոր նախաձեռնություններից էր 2012-ին ընդունված ՀՀ ԶՈՒ կարգապահական կանոնագիրք ՀՀ օրենքը։ Այն ենթադրում էր, որ եթե կանոնակարգի խախտման հետևանքով զինվոր է տուժել, ապա պատասխանատվությունը տարածվում է նաև սպաների վրա։

Դատախազության հաջորդ տարվա՝ 2013-ի զեկույցում կարդում ենք, որ 2012-ի համեմատ զինվորական հանցագործությունները նվազել են 93-ով կամ 10,8%-ով։

Այնուամենայնիվ, զինվորների մահացության դեպքերը մեծ փոփոխություն չկրեցին։ Հակառակը՝ 2013-ից հետո մահերի թիվը հետևողականորեն աճեց՝ մինչև 2017 թվականը։ Իսկ ՀՔԱ Վանաձորի գրասենյակի՝ 2013-ին հրապարակած հարցումներով՝ զորացրվածներից շատերը բանակի գլխավոր խնդիրն են համարում սպայակազմի մասնագիտական որակների բացակայությունը։

2013 թվականին ևս մեկ կարևոր որոշում մտավ ուժի մեջ․ ՊՆ նախարարի հրամանով ներդրվեց զինծառայության վայրը վիճակահանությամբ ընտրելու սկզբունքը: Սա, ըստ էության, պետք է նվազեցներ կոռուպցիոն ռիսկերն ու զինվորների տեղաբաշխումը դներ արդար հիմքերի վրա։ Սակայն նույն տարվա ՄԻՊ զեկույցում նշվում է, որ վիճակահանությամբ վայրի ընտրության կարգը ներդրվել է բացթողումներով: Դրա սկզբունքները հասանելի չեն եղել հանրությանը, և պարզ չէ, թե նման վիճակահանության դեպքում ինչպես են ապահովվել արտոնություն ունեցող զորակոչիկների իրավունքները: Չնայած բացթողումներին՝ սա կարևոր քայլ էր բանակն առավել թափանցիկ դարձնելու ճանապարհին։

Եթե գաք, կհամաներվեք

2021 թվականի ապրիլի 8-ին Նիկոլ Փաշինյանը կառավարության նիստին ազդարարեց բանակում խորը և բովանդակային բարեփոխումների մասին։ Նույն օրը հավանություն տրվեց զինվորական ծառայությունից խուսափած, 27 տարեկանը լրացած անձանց նկատմամբ համաներում հայտարարելու նախագծին։ Այսպիսով համաներումից կարող են օգտվել զինվորական ծառայությունից խուսափած 5131 և դատապարտված 124 անձինք։

Զինվորական ծառայություն չանցած քաղաքացիների մասին օրենքը ընդունման օրվանից (2003) մինչ 2019 թվականը փոփոխվել է 12 անգամ։ Այս օրենքի գործողության ժամկետը պարբերաբար երկարացվել է։ Նախկինում զորակոչից խուսափած անձը կարող էր վճարել պետական տուրք, ազատվել քրեական հետապնդումից և անարգել մուտք գործել Հայաստան: Նախորդ խորհրդարանական մեծամասնությունը՝ ՀՀԿ-ն, 2017 թվականին բարձրացրեց սահմանված դրույքաչափը՝ վստահեցնելով, որ դա վերջին փոփոխությունն է։

Խնդրին մինչ օրս վերջնական լուծում տրված չէ։ 2020-ին որոշվեց օրենքի ժամկետն այլևս չերկարաձգել․ հունվարից ծառայությունից խուսափած անձինք քրեական պատասխանատվության պետք է ենթարկվեին, չէր փրկի անգամ պետական տուրքը։

A Flourish chart

Նախքան 44-օրյա պատերազմը խնդիրը կարգավորելու բոլոր առաջարկները ԱԺ-ում մերժվեցին։ Ավելին՝ մամուլում և սոցիալական ցանցերում դրանցից շատերը հակահայկական որակվեցին։

ԱԺ «Իմ քայլը» խմբակցության պատգամավոր Հայկ Սարգսյանը, օրինակ, 2019-ի նոյեմբերին շրջանառության մեջ էր դրել «Արագացված ընթացակարգով զինվորական ծառայության մասին» օրենքի նախագիծը։ Պատգամավորն առաջարկում էր 10 մլն դրամ պետական բյուջե վճարելու դեպքում բանակում ծառայել ընդամենը 1 ամիս։ Ըստ նրա՝ այդպիսով կարող էր լուծվել՝ չծառայելու համար արտագաղթելու և 27-ից հետո երկիր չվերադառնալու խնդիրը։ Առաջարկը կոշտ արձագանք գտավ ինչպես խմբակցության ներսում և Պաշտպանության նախարարությունում, այդպես էլ լրատվական դաշտում։ «Հետքը» նախագիծը Սահմանադրությանը հակասող անվանեց:

«Այն, ինչ չէր կարելի Հայկ Սարգսյանին, թույլատրվում է Մխիթար Հայրապետյանին ու Արման Բաբաջանյանին»․ այսպիսի խորագիր ուներ Lurer.com-ի հոդվածը, որն անդրադառնում էր նույն խնդրի կարգավորման համար արդեն երեք այլ պատգամավորների՝ Մխիթար Հայրապետյանի, Արման Բաբաջանյանի և Անդրանիկ Քոչարյանի օրենսդրական նախաձեռնությանը։ Նրանք առաջարկում էին զորակոչից խուսափած անձի՝ մինչ 27 տարին լրանալը նրան ազատել քրեական պատասխանատվությունից, եթե ինքնակամ ներկայանա զինկոմիսարիատ: Եթե 27 տարին արդեն լրացել էր, ապա նրա նկատմամբ հետապնդումը պետք է դադարեցվեր՝ համապատասխան վճարման դեպքում:

Հիշյալ նախաձեռնություններից և ոչ մեկն այդպես էլ կյանքի չկոչվեց։ Փոխարենը քայլն արվեց պատերազմից հետո՝ ծառայությունից խուսափած անձանց համար հայտարարվեց համաներում, որը կգործի մինչև այս տարվա դեկտեմբերի 31-ը։

Մեզ բանակ պե՞տք է

2021-ի արտահերթ ընտրությունների քարոզարշավի ժամանակ թեկնածու Նիկոլ Փաշինյանը ելույթում ասաց, որ կա գաղափար կրճատելու ծառայության ժամկետը՝ «․․․ կա գաղափար, որ պետք է լինի 5 տարին մեկ 3-ամսյա ծառայություն, որպեսզի երիտասարդները մարտական նվազագույն հմտություններին տիրապետեն»:

168.am-ը, Փաշինյանի այս խոսքին հղում անելով, քաղաքացիների շրջանում հարցում էր անցկացրել՝ պարզելու արդյո՞ք Հայաստանին պետք է կանոնավոր բանակ։

Հարցի ձևակերպումից տպավորություն է ստեղծվում, թե Փաշինյանն առաջարկել է առհասարակ հրաժարվել բանակից։ Մինչդեռ նրա խոսքը վերաբերում էր միայն ժամկետային զինծառայողներին։

Հունիսի 7-ին Փաշինյանը օրակարգ բերեց պրոֆեսիոնալ բանակի անցում կատարելու հարցը՝ առավել հստակեցնելով, թե որն է ժամկետային ծառայության այլընտրանքը։ Նույն թեզը հետագա հարցազրույցներում առաջ էր տանում պատգամավոր Անդրանիկ Քոչարյանը՝ «Ունենալու ենք պրոֆեսիոնալ բանակ՝ կրճատված թվակազմով»,- ասել էր նա։ Հետաքրքիր է, որ ժամանակին փոխնախարար Դավիթ Տոնոյանը հարցազրույցում նշել էր, որ չկարգավորված հակամարտության պայմաններում մենք մեզ չենք կարող թույլ տալ ամբողջական պայմանագրային զինծառայության անցնել։

«1000 դրամների» հիմնադրամ

Վիգեն Սարգսյանի` ՊՆ նախարար նշանակումից (2016) հետո առաջին խոշոր նախաձեռնությունը Զինծառայողների ապահովագրության հիմնադրամի («1000 դրամների» հիմնադրամ) ստեղծումն էր: Այն «ազգ-բանակ» հայեցակարգի բաղադրիչներից էր: Հիմնադրամը մարտական գործողություններում զոհված կամ հաշմանդամ դարձած զինծառայողների, կամավորների ընտանիքներին փոխհատուցում տրամադրելու համար է: Հիմնադրամի հիմնական շահառուների քանակը 4255 է: 2021 թվականի փետրվարի դրությանմբ նրանց տրվել էր 14 մլրդ դրամի հատուցում։

2016թ.-ին Հայաստանի խորհրդարանում ներկայացված էր 6 քաղաքական ուժ՝ ՀՀԿ, ԲՀԿ, ՀՅԴ, ՀԱԿ, ՕԵԿ և «Ժառանգությունը»։ Ընդդիմությունը գաղափարին կողմ էր, սակայն, չվստահելով կառավարությանը, քննադատեց նախագիծը: Զարուհի Փոստանջյանը, օրինակ, ՊՆ-ի նախաձեռնությունը համարեց քաղաքացու «գրպանը մտնելու», իսկ Լևոն Զուրաբյանը մարդկանց կեղեքելու փորձ։ Նիկոլ Փաշինյանը, որը ՀԱԿ-ից էր, բայց գործում էր խմբակցությունից անկախ, կողմ էր նախաձեռնությանը։

Հետաքրքիր է, որ Նիկոլ Փաշինյանը ևս մեղադրվում էր 1000 դրամների ինստիտուտը քննադատելու համար, մինչդեռ նա կողմ էր քվեարկել նախագծին։

Հիմնադրամի գործունեությունը վերջին տարիներին ակտիվորեն քննադատում է խորհրդի նախկին անդամ Մեսրոպ Մանուկյանը։ Այս տարվա հունվարի 15-ին նա գրել էր, թե հիմնադրամն այսուհետ ունենալու է վարչական ծախսեր, ապա հայտարարել, որ «ուսապարկերը» գտել են, թե ինչպես զոհված զինծառայողների ընտանիքներից 600 միլիոն դրամ գողանան»։ Գրառումն արտատպել են Yerkir.am-ը, Tert.am-ը, Panorama.am-ն ու Yerevan Today-ը։

Կարևոր է, սակայն, որ հիմնադրամի ստեղծման մասին օրենքի 21-րդ հոդվածում ֆիքսված է, որ հիմնադրամի ծախսերի մեջ ներառված են նաև վարչական ծախսերը, այսինքն՝ հիմնադրամն իրավունք ունի կատարելու վարչական ծախսեր։ Թեմային մանրամասն անդրադարձել է «Փաստերի ստուգման հարթակը»։

Այսպիսով, բարեփոխումների ծրագրերը Զինված ուժերում գործնականում հաճախ չեն աշխատել։ Ռեֆորմների մասին եղել են հանրային քննարկումներ, ելույթներ, գովազդներ, սակայն վիճակագրությունը ցույց է տվել, որ արատավոր բարքերը, կոռուպցիան, սպանությունները բանակում մեծ փոփոխության չեն ենթարկվել։

Հոդվածի ստեղծման համար օգտագործված աղբյուրներն ու մեթոդները

• Հոդվածի պատրաստման համար օգտագործվել է Հայաստանի իրավական տեղեկտվական համակարգը (arlis.am), որում հրապարակվում են իրավական ակտերը։
• Գերատեսչությունների որոշումներին ծանոթանալու համար օգտագործվել է ՀՀ էլեկտրոնային կառավարում՝ e-gov.am հարթակը։
• Զինծառայության և բանակում մահացության թվի հետ կապված պաշտոնական տվյալների արժանահավատությունը ստուգելու համար՝ դրանք համեմատվել են ՀՔԱ Վանաձորի գրասենյակի զեկույցների հետ։
• Ուսումնասիրությանն օգնել է «Թրանսփարենսի Ինթերնեշնլ հակառուպցիոն կենտրոնի» զեկույցը՝ Հայաստանի պաշտպանության համակարգի հակակոռուպցիոն համաթվի մասին։
• Զինված ուժերում հանցագործությունների և դատապարտվածների թվի, զոհված զինծառայողների քանակի մասին տեղեկությունը ստուգվել է ՀՀ դատախազության ամփոփիչ զեկույցներում։
• Բարեփոխումների հայտարարությունների կատարողականի մասին շատ տեղեկությունները վերցված են Մարդու իրավունքների պաշտպանի տարեկան զեկույցներից։
•  Մարտական գործողությունների հետևանքով տուժած կամ մահացած զինվորների/կամավորների քանակի, փոխհատուցման չափի մասին տեղեկությունը ստուգվել է 1000plus.am-ում։
• Ծառայությունից խուսափած հետախուզվող քաղաքացիների թիվը ընթերցողներին ցույց տալու համար օգտագործվել է տվյալների վիզուալիզացման flourish ծրագիրը

Օֆելյա Սիմոնյան

Տես ավելին՝ https://media.am